سازمان بين­المللي استاندارد سازي (ISO ) سازماني است با محدوده فعاليت جهاني كه به توسعه استاندارد سازي ارائه خدمات و اسناد، به منظور يكسان سازي معيارهايي كه بوسيله­ي آنها آن خدمات و اَسناد – در هر زمينه­اي- توليد مي­شوند، مي­پردازد. استاندارد سازي به تبادل بين­المللي [خدمات و اَسناد] كمك مي­كند، چرا كه [ايجاد] استاندارهاي شناخته شده در سطح بين­المللي، به اين منظور كه ميان افراد همتا و همكار [در كشورهاي مختلف] وجود داشته باشند، ضوابطي دقيق را به هنگام تبادل اطلاعات يا اَسناد در اختيار آنها مي­نهد.
ايزو (ISO )، كه در ژنو پايه­گذاري شده است، اتحاديه­اي است از مؤسسه­هاي استاندارد ملي، كه علاوه بر مشاركت در تعريف و تعيين استانداردهاي بين­المللي، در ايجاد نسخه­هاي ملي مشخص از آن استانداردها نيز مشاركت مي­كند.
استاندارد مربوط به ترجمه، ايزو (ISO ) 2384، كه در سال 1977 منتشر شده و از سوي 24 كشور نيز مورد پذيرش واقع شده است، از سوي بريتانياي كبير و ايالات متحده تهيه و تدوين شده است. عنوان اين استاندارد «مستندسازي و ارائه ترجمه» است و در اساس به دو مسأله مي­پردازد:

• تا چه اندازه يك ترجمه را مي­توان جانشيني براي متن اصلي دانست؛
• تا چه اندازه اين امكان بايد وجود داشته باشد تا متن اصلي مورد شناسايي قرار بگيرد.

به منظور فراگيري فنون كاربردي ترجمه، ما فكر مي­كنيم كه ضروري است تا از شرح و توضيح تعاريف و استانداردهاي رسمي­اي شروع كنيم كه كار مترجم را سامان مي­دهند و آن را كنترل مي­كنند. علت اصلي اين كار ما آن است كه زماني كه ترجمه­هاي مورد استفاده در زندگي روزمره را مورد وارسي قرار مي­دهيم، اغلب از آنچه مي­يابيم متعجب مي­شويم: اين استانداردها اغلب مورد بي­توجهي قرار مي­گيرند، بيشتر به اين دليل كه مسئول انتشار ترجمه در حقيقت اصلاً با اين استاندارد آشنا نيست.
با اين وجود ضروري است كه اشاره كنيم استانداردهايي كه در زير بيان خواهند شد [و شرح آنها]، تنها مسيري نخواهد بود كه اين دوره آموزشي طي خواهد كرد: نيز اشاراتي كه صورت خواهد گرفت همواره محدود كننده نيستند و همواره براي همه انواع ترجمه­ها نيز معتبر نيستند. استاندارد ايزو (ISO ) 2380 براي ترجمه كامل يك متن، ترجمه بخشي از آن، يا ترجمه ملخّص آن متن بايد در نظر گرفته شود، اما براي ترجمه­ي چكيده­هاي يك متن، يعني خلاصه­هاي كوتاه آن، كه گاه به عنوان مقدمه براي مقاله­ها قرار مي­گيرند و به زبان­هاي رايج دنيا، مانند انگليسي و فرانسوي نگاشته مي­شوند، لازم نيست كه لحاظ شوند.
بند چهارم اين استاندارد فهرستي از عناصر ضروري و عناصر تكميلي (يعني عناصري كه اجباراً بايد بيايند و عناصري كه آوردن آنها اختياري است) كه در ترجمه­ها ذكر مي­شوند را ارائه مي­دهد، كه در تفصيل خود ميان چهار گونه سند، يعني كتاب­ها، مجلات ادواري، مقاله­ها، و امتيازنامه­ي اختراعات تمايز نهاده است.

كتاب­ها
در مورد كتاب­هاي ترجمه­شده، يا هر گونه سند منتشر شده به صورت جداگانه، كه حكم كتاب را دارد، ضروري است كه موارد زير مشخص شوند و در ترجمه ذكر شوند:

• نام كامل نويسنده يا نويسندگان متن اصلي كتاب به همراه مشخص كردن دقيق نقش آنها در تأليف؛ يعني آنكه نويسنده به تنهايي كتاب را نگاشته، يا تأليف كتاب يك كار جمعي بوده است (مثلاً زير نظر يك شركت يا مؤسسه تجاري). نيز سرويرايستار و ويرايستار علمي بايد مشخص شود؛

• عنوان متن اصلي كتاب يا ترجمه آن عنوان؛
• نوع ترجمه­اي كه صورت گرفته است: يعني آيا متن اصلي به طور كامل ترجمه شده يا بخشي از آن ترجمه شده، يا اينكه ترجمه­اي از ملخّص متن اصلي صورت گرفته است (در حالت دوم و سوم ضروري است كه مشخص شود كه دقيقاً چه چيزي ترجمه شده است و چه چيزي ترجمه نشده است)؛
• سازماني كه مسئوليت ترجمه را بر عهده دارد، نام مترجم يا مترجمان و نام سرويرايستار، يا ويرايستار عملي، يا ناشر ترجمه؛
• شماره استاندارد بين­المللي كتاب (شابك): هر سند منتشر شده­ي غير ادواري اين شماره را داراست كه در بر دارنده اطلاعاتي درباره كشور منتشر كننده كتاب، ناشر، و عنوان كتاب است؛
• جزئياتي در مورد حقوق فكري (copy right ) ترجمه، كه انحصاري است.

اما بيان مطالب زير اختياري است و در واقع آوردن آنها به تكميل اطلاعات كمك مي­كند:

• زبان ترجمه (زبان مقصد)؛

ترجمه عنوان مجموعه­اي كه كتاب در واقع جزءي از آن مجموعه است.

در مورد متن اصلي، اشاره به اطلاعات زير ضروري است:

• ذكر عنوان اصلي كتاب؛
• ذكر مكان و زمان چاپ متن اصلي كتاب به همان زبان اصلي؛
• اشاره به اينكه ويرايش چندم متن اصلي كتاب مبناي مترجم در كارش بوده است؛
• ناشر متن اصلي؛
• زبان متن اصلي (زبان مبدأ)؛
• شابك متن اصلي كتاب.

اشاره به عنوان مجموعه­اي كه متن اصلي كتاب جزو آن بوده، و نيز شماره متن اصلي در آن مجموعه اختياري است.
استاندارد ايزو (ISO ) 2348 براي حالت­هايي كه بندرت روي مي­دهند نيز چاره انديشي كرده است: مثلاً، براي زماني كه ترجمه مستقيماً از متن اصلي صورت نمي­گيرد بلكه پاي يك زبان واسط در ميان است (مثلاً ترجمه از عربي به انگليسي نيست، بلكه از عربي به فرانسوي و از فرانسوي به انگليسي است؛ براي نمونه، سالها متن مشهور هزار و يك شب چنين وضعيتي را داشته است و از زبان­هاي واسط براي ترجمه آن استفاده مي­شد. به همين دليل هنوز در بسياري كشورها شهرزاد با تلفظ فرانسوي آن: شِهِرازاد رايج است و نه با تلفظ عربي آن: شَهْرَزاد).
زماني كه پاي يك زبان واسط در ميان است، ضروري است كه به  نكات زير اشاره گردد:

• عنوان كتاب به زبان واسط؛
• زمان و مكان انتشار ترجمه كتاب به زبان واسط؛
• اشاره به اين مسأله كه ويرايش چندم ترجمه كتاب به زبان واسط، مبناي كار مترجم بوده است؛
• زبان واسط كدام زبان بوده است؛
• شابك ترجمه منتشر شده از كتاب به زبان واسط.

مجلات ادواري
مقصود از مجلات ادواري، نشريه­هايي هستند كه امكان هرگونه انتشار دوباره آنها وجود دارد [مثل سالنامه­ها، ماهنامه­ها، فصلنامه­ها، گاهنامه­ها، و ...]. در نسخه ترجمه شده مجلات ادواري، عناصر كه ضروري­ است تا اطلاعاتي در مورد آنها ارائه گردد عبارتند از:
● عنوان مجله به زبان مقصد؛

• نوع ترجمه­اي كه صورت گرفته است: يعني آنكه تمام مجله، بخشي از آن، يا ملخّصي از مطالب آن ترجمه شده است (در دو حالت دوم و سوم بايد دقيقاً اشاره شود كه چه ترجمه شده و چه ترجمه نشده است)؛
• سازماني كه مسئوليت ترجمه بر عهده آن است: در اين مورد شخص، شركت، ويرايستار، يا ناشر بايد مشخص گردد؛
• تاريخ انتشار مجله، مجلدي كه ترجمه شده (Volume )، شماره نسخه ترجمه شده، بخش ترجمه شده از مجله، شماره صفحاتي كه ترجمه شده­اند؛
• ناشر مجله؛
• عنوان اصلي (تعيين شده از سوي International Serials Data Systems (ISDS )) و شاپاي مجله كه معادل شابك براي نشريات ادواري است .
اشاره به اين مطالب در مورد ترجمه مجلات ادواري اختياري است:
• زبان ترجمه (زبان مقصد)؛
• مكان و زمان انتشار ترجمه؛
• اطلاعاتي در مورد اينكه چگونه مي­توان به ترجمه صورت گرفته دسترسي پيدا كرد (شماره شناسايي آن، تاريخ انتشار آن، قيمت آن).
در مورد نسخه اصلي مجله­اي كه ترجمه شده است، بيان اين نكات ضروري است:
• عنوان مجله به زبان اصلي؛
• تاريخ انتشار اصل مجله، شماره مجلد (Volume )، شماره نسخه­ (issue ) اي كه ترجمه شده، و ساير عناصر كتابشناختي (در صورتي كه با آن مواردي كه در ترجمه آمده­اند متفاوت باشند)؛
• زبان متن اصلي مجله؛
• اشاره به شماره صفحات متن اصلي مجله درون قلاب ([])، پس از آنكه شماره صفحات ترجمه ذكر شد؛
• عنوان اصلي مجله و شماره شاپاي آن.

ارائه اطلاعاتي در مورد مكان چاپ اصل مجله اختياري است، اما زماني كه اشاره به مكان چاپ آن در شناخت آن ضروري است، حتماً بايد به مكان چاپ اصل مجله اشاره شود.

مقاله­ها و نوشته­هاي مشاركتي (contributions )

• كتابي كه از مجموعه­اي متون گوناگون فراهم آمده كه بوسيله نويسندگان مختلف نوشته شده­اند، هر بخش از آن كتاب را يك «نوشته مشاركتي» مي­گوييم. اما «مقاله» نوشته­اي است كه در يك مجله ادواري منتشر مي­شود.
زماني كه ترجمه يك مقاله منتشر مي­شود، ضروري است كه اطلاعاتي در مورد برخي عناصر مهم كه در زير به آنها اشاره شده است، ارائه گردد:

• نام كامل نويسنده يا نويسندگان با مشخص ساختن نقش آنها در تأليف: يعني آنكه نويسنده به تنهايي كتاب را نگاشته است، يا تأليف كتاب يك كار جمعي بوده است (مثلاً زير نظر يك شركت يا مؤسسه تجاري). نيز سرويرايستار و ويرايستار علمي بايد مشخص شود؛

ترجمه عنوان مقاله؛

• ● نوع ترجمه­اي كه صورت گرفته است: يعني آنكه تمام مقاله، بخشي از آن، يا ملخّصي از مطالب آن ترجمه شده است (در دو حالت دوم بايد دقيقاً اشاره شود كه چه ترجمه شده و چه ترجمه نشده است)؛
• سازماني كه مسئوليت ترجمه را برعهده دارد، نام كامل مترجم يا مترجمان، سرويرايستار، ويرايستار علمي، يا ناشر ترجمه؛
• اطلاعاتي در مورد اينكه چگونه مي­توان به ترجمه صورت گرفته دسترسي پيدا كرد (شماره شناسايي آن، تاريخ انتشار آن، قيمت آن).
اما اشاره به نكات زير اختياري است:
• زبان مقصد؛
• مكان و زمان انتشار ترجمه؛
• اگر ترجمه از مجلات ادواري صورت نگرفته است، نوع متني كه كه ترجمه از آن صورت گرفته، دقيقاً مشخص گردد؛
• اشاره شود آنچه در دست است آيا ترجمه پيش از انتشار است يا صورت نهايي ترجمه است.

زماني كه يك مقاله يا يك نوشته مشاركتي ترجمه مي­شود، ضروري است كه به نكات زير در مورد متن اصلي اشاره گردد:

• عنوان متن اصلي؛
• عنوان اصلي مجله ادواري؛
• سال انتشار، شماره مجلد، شماره نسخه، بخش ترجمه شده، شماره صفحات مقاله ترجمه شده، و هر گونه جزئيات كتابشناختي ديگر؛
• شاپا (براي مقاله­هاي مجلات) يا شابك (براي نوشته­هاي مشاركتي).
مشخص كردن مكان و زمان انتشار متن اصلي اختياري است، اگر چه كه در صورتي كه متن اصلي يك مجله ادواري باشد، براي شناختن آن، اشاره به دو مورد ياد شده نيز ضروري است.

امتيازنامه­هاي اختراعات (Patents) و اسناد و مدارك مشابه
زماني كه ترجمه امتيازنامه­ي اختراع در دست انتشار قرار مي­گيرد، ارائه­ي اطلاعاتي در مورد عناصر زير در مورد آن ترجمه ضروري است:

• نوع سندي كه ترجمه شده؛
• كشور محل انتشار آن امتيازنامه؛
• شماره شناسايي آن امتيازنامه؛
• نام صاحب­امتياز آن امتيازنامه اختراع يا متقاضيان بالقوه آن اختراع، چه شخص باشند يا شركت؛
• ترجمه عنوان اصلي امتيازنامه.

مواردي نيز در مورد سند اصلي (خود امتيازنامه) وجود دارد كه ضروري است اطلاعاتي در مورد آنها به هنگام ترجمه ارائه گردد:

• عنوان امتيازنامه به زبان اصلي؛
• زبان اصلي امتيازنامه.

اما ارائه اطلاعاتي در مورد عناصر زير اختياري است:

• شماره و تاريخ تقاضا، و كشور متقاضي آن اختراع؛
• شماره و تاريخ ثبت آن امتيازنامه؛
• شماره شناسايي و تاريخ انتشار آن امتيازنامه؛
• تاريخ ثبت امتيازنامه؛
• زبان مقصد؛
• تاريخ انتشار ترجمه­ي امتيازنامه.

 

كتابشناسي

• International Organization for Standardization (ISO),
• Documentation - Presentation of translations, Genève, © 1977
• http://www.iso.ch
• http://www.unicei.it