18. Çeviribilim – üçüncü bölüm

Önceki ünitede metinlerarası ceviri üzerine yaptığımız çalışma bizi tüm semyosfere, yani ara katmana, tüm kültür evrenine, kültürel öğelerin aralarında etkileştiği ortama ulaşıncaya dek çözümlememizi genişletmeye götürdü.
Belirttiğimiz gibi, semyosfer dizgesi dışında, bağlamdan bağımsız olarak ortaya çıkan metin yoktur. Bu nedenle, yazar bir metin kaleme aldığında, bu metnin bir bölümü dış etkenlerin ürünü, bir bölümü ise kişisel olarak geliştirdikleridir. Ancak, yazarın yaratıcılığı yalnızca kişisel yaratısı kabul edilen oluşturma bölümünde değil, başkalarından gelen malzemeyi birleştirme kapasitesinde de kendini gösterir.

Bir metin yazarı kapalı ya da açık biçimde, bilinçli veya bilinçsiz olarak ,başkalarının metinlerinden aldığı malzemeyi özümseyip kullandığında, metinlerarası çeviri yapmış olur ve başkalarından alınan malzemeye arametin denir¹. Bu noktada, özümsenip kullanılan malzemenin özgün halinde hangi düzgüde ifade edildiği önemli değildir; bir alıntının söz konusu olup olmadığı, var ise açık mı kapalı mı olduğunu saptamak ilginçtir; söz konusu olan bir ima mıdır, öyle ise bu imayı yakalamak kolay mıdır, yoksa yazarın semyosfer dizgesinden özümsediği öğelerin bilinçsizce yankısı mı söz konusudur?

Bu noktada, Torop şöyle bir saptamada bulunur: «Yazar, çevirmen ve okuyucu metinsel hafızaya sahiptir»². Bu kısa ve öz yorum çevirinin pratik yanı üzerinde birçok etki yaratır. Demek oluyor ki, kendi metnine başkalarının metinlerinin katılmasını sağlayan yazarın hafızasının yanında, cevirmen de önemlidir. Çünkü çevirmen, görevini iyi bir şekilde yerine getirebilmek için, başkalarının metinlerinin varlığından haberdar olmalı ve üstmetin hakkında okuyucuya hesap vermelidir.

Örneğin, bir yazar kendi yazmadığı bir metinden "alıntı" yapıyor, ancak tırnak işareti ve alıntıyı belirleyen diğer işaretleri kullanmıyorsa, cevirmenin gönderimi anlaması ve, yerine göre, hangi stratejiyi uygulayacağına; bu bilgiyi metnin içinde mi, dışında mı vereceğine karar vererek, üstmetinde söz konusu bilgileri okuyucuya bildirmesi önem taşır.

Bir okuyucunun metinsel hafızasının böylesi göndermeleri algılamada yetersiz kalması durumunda doğacak zarar, bu okuyucunun metinden alabileceği yarar ve başkalarının metin hakkında aynı okuyucudan alacakları bilgi ile kısıtlı olacaktır. Çevirmenin metinsel hafızasının yetersiz olması durumunda ise sorun daha karmaşık bir hâl alır, çünkü üstmetne başka birisinin dil belirleyicisini aktaramama riski taşır ve bu eksik geçiş yalnızca bir okuyucuyu değil, üstmetnin tüm okuyucularını ilgilendirir.

Metiniçi çeviri konusuna gelince, metinlerarası çeviri için söylenenlerin tümü geçerlidir. Tek fark, bir tür "iç alıntı" yapılmasıdır, yapıtının bir ucundan diğerine yazar kendine göndermelerde bulunur; bu durumda yazarın biçeminin sergilendiğini görürüz. Metinlerarası öğe (arametin) gönderim dizgesi olarak semyosfere sahipken, metiniçi öğe yazarın metnindeki küçük ölçekli dizgeye gönderimde bulunur.

Her sanatın dili kendine göre bir oluşum gösterir, bu dilin öğeleri tamamen farklı olabilir. Ancak, bu öğeleri betimleyecek dil olarak doğal dil de kullanılabilir (üstdil). Gerçekte, sanat eleştirisi, temelde, doğal dil yoluyla yapıtların ve sanatsal dillerin betimlemesidir³.

[...] Buñuel'in son filmi Quell'oscuro oggetto del desiderio [...], yani Arzunun O Karanlık İstegi'nde yaşlı bir adamın genç bir kadını (daha sonra genç bir eş olacaktır) anlayamaması, aynı rolü oynayan iki farklı oyuncu aracılığıyla psikolojik mekâna aktarılmıştır Böylece, erkek başrol oyuncusu karşısında iki farklı kadın bulur; psikolojik zaman-mekân ilişkisinde bu kişiler her bir sahnede somut ve belirli olan aynı kadındır, ancak fizikötesi zaman-mekan ilişkisinde gizemli ve anlaşılmazdır⁴.

Çeviri türleri hakkında söylenenlerden anlaşıldığı üzere,çeviribilime yalnızca dilbilimsel açıdan yaklaşmak yeterli değildir. Zira, «çeviri sorunlarının bütününü kapsamamış olur»⁵. Göstergebilimin yöntembilimsel katılımını sağlamak elzemdir, çünkü göstergebilimsel üstdil, bir yandan birçok farklı düzgüye veya gösterge dizgelerine, diğer yandan da çevirinin algılanmasındaki kültürel öğelere daha açıktır⁶. Çeviribilimin merkezinde, yukarıda değindiğimiz çeviri türlerinden herhangi birisine uygulanabilecek nitelikte evrensel bir çeviri süreci örneği olmalıdır. Bu örneğe dayanarak, değerlendirici özellik taşımayan amaçlar çerçevesinde, çeviri sürecini betimlemeye çalışmak gerekir. Gerçekte, «çeviriyi süreç olarak betimlemeyi kendisine hedef edinen bir bilim, kuralcı değil, kuramsal olmalıdır»⁷.


Kaynakça

EVEN-ZOHAR I. Polysystem Studies. Poetics Today, yıl 11,s. 1, 1990.

GORLÉE, D. L. Semiotics and the problem of translation with special re-ference to the semiotics of Charles S. Peirce. Amsterdam, Rodopi, 1994.

REVZIN I., ROZENCVEJG V. Osnovy obščevo i mašinnogo perevoda [Genel ve Otomatik Çevirinin Temelleri], Moskvà, 1964.