9. ders Zihinsel süreç olarak çeviri

  Önceki üç derste okuma ve yazma gibi çeviri işleminin parçalarını oluşturan iki eylem üzerinde durduk, çeviri işleminin bazı aşamalarını ve zihnin çalışmasına etkilerini açıklamaya çalıştık. Gördük ki – aynı dili kullansak da, yani dil değiştirmesek de - yapmamız gereken “çeviriler” çeşitlilik gösteriyor ve sözcüklerin, ya da sözcük topluluklarının zihinsel dile çevrildiği bir ara dönem var. Bu dil bireysel olup, yalnızca sözkonusu kişi tarafından çevrilebilmektedir.

Böylesi bir analitik sorgulama, anlatılan etkinliklerde doğrudan doğruya göze çarpmayan, ancak var olan zihinsel işlemlerin ne denli çeşitli olduğunu anlamak için gerekliydi, ancak biliyoruz ki bu eylemler çok sınırlı bir zaman süreci içerisinde gerçekleşmekte. Ayrıca, sözcelerin çözümlenmesinden metnin tamamının çözümlenmesine, sözceden metne doğru odaklanma sürekli olarak değişmekte, başka bir deyişle, tek tek sözcelerin anlamı ile metnin bütününün anlamı; tek bir metnin anlamı ile metinlerin bütüncül anlamı arasında sürekli bir karşılaştırma yapılmakta. Söz konusu metinler, bilinçli veya bilinçsiz bir biçimde, arametni ¹ oluşturur, ister istemez çevrilen metnin içinde yer aldığı metinlerarası göndermeler bütününü meydana getirir.

  Analitik inceleme bittikten sonra, sözlü verilerin zihinde incelenmesinin çeşitli evrelerinin aynı anda, birbiri ile bağlantılı biçimde ve bütünsel ² olarak gerçekleştiği hesaba katılmalı. İşte bu yüzden, çevirinin zihinsel sürecini betimlerken bağımsız küçük çaplı eylemleri doğal karşılamak ve yapının bütününü ilgilendiren bir yaklaşımla bütüncül çerçevede çeviri sürecini çözümlemek gerekir.

  Çeviri konusunda önemli bir araştırmacı olan James S. Holmes, zihinsel nitelikli çeviri işlemleri konusunda “mapping theory” adlı bir yaklaşım önermiştir. Aşağıdaki cümle ile görüşlerini açık bir şekilde dile getirmiştir:

  «Çeviri işleminin aslında birden fazla seviyeli bir işlem olduğunu ileri sürdüm; cümleleri çevirirken, zihnimizde özgün metnin bir haritası, aynı zamanda da hedef dilde yaratmak istediğimiz metin türünün bir haritası bulunur. Arka arkaya çeviri yapsak da, bu yapısal kavram yüzünden çevirimizin her bir cümlesi yalnızca özgün metindeki cümle tarafından değil, hem özgün metnin hem de çeviri yaptığımız sürece zihnimizde taşıdığımız çevrilen metnin oluşturduğu iki harita tarafından belirlenir» ³.

  O halde denilebilir ki çeviri süreci, anlama, inceleme ve oluşturulan metnin taslağının aynı yapının birbirine bağlı parçaları olduğu karmaşık bir sistemdir. Böylece, Hönig’i izleyerek şöyle bir varsayımda bulunabiliriz: Bir tür “İşleme Merkezi Birimi” vardır, (okumaya, yorumlamaya ve yazmaya ilişkin) birçok zihinsel işlemin koordinasyonunu sağlar, aynı zamanda da ortaya çıkarılan metnin haritasını oluşturur.

Hönig’in belirttiği evreleri izleyelim. Hareket noktası sayılan metin, çevrilmek üzere, doğal çerçevesinden "koparıtılır" ve çevirmenin zihnindeki gerçeğe aktarılır. O halde çevirmen, aslında hareket noktası sayılan metin değil, zihne aktarılan metin üzerinde çalışır. İki çeşit inceleme söz konusudur: denetlenen çalışma alanı ve denetlenmeyen çalışma alanı. Denetlenmeyen çalışma alanında metnin ilk algılanması gerçekleşir. Bu aşama, çevirmenin algılama deneyimine dayanan ve önceden oluşturulmuş olan anlam kümelerinin uygulanmasını kapsar. Böylesi anlamsal yapılanmalar kavramsal bağlamda okuma konusu işlenirken ele alınan bilişsel türlerden çok farklı değildir.

Okuma işlemi sırasında, henüz okunmamış bölümleri oluşturmaya yarayan sözcük ve cümlelerden parçalar okumakla yetinmek nasıl daha kolaysa, anlamsal yapılanmalar konusunda da zihin, özgün metin sözcelerini okunan veya dinlenen ve özümsenen sözcelerdeki benzerlikler ile bir tutma iddiasındadır.

 Anlamsal yapılanmalar uzun süreli belleğe ait yapılardır, okuyucunun beklentilerini ve varsayılan anlamları yansıtırlar; ve, bir anlamda, çevirmenin gözünde dışsal olarak şekil almamış olmakla birlikte, zihin haritasında oluşmaya başlayan çevrilmiş bir metne yönelmişlerdir.

Çevirinin bütününde izlenen yol, özgün metnin aktarımı, çevrilen metin üzerine varsayım ve denetlenmeyen çalışma alanı arasındaki içsel etkileşimden oluşur. Metnin çeviribilimsel analizi sayesinde farkındalığı artan uzman çevirmen için nerdeyse kendinden gelişen bir mekanizma sözkonusudur.
  

Yalnızca denetlenmeyen çalışma alanına güvenmekle kısıtlı kalan çevirmen, çevrilen metni bütün olarak değerlendirmeyi gerektiren karmaşık çalışma biçiminden yoksundur; söz konusu olası çevirmen, özgün metnin algılanması sonucunda kendiliğinden ortaya çıkan dilbilimsel düçüncelerle karşılaşma tehlikesi altındadır. Zira, kusursuz bir çeviri yetisi için metnin tamamını kapsayan, mantıklı bir çalışma biçiminin de devreye girmesi elzemdir.

  
Kaynakça

HÖNIG H. G. Holmes "Mapping Theory" and the Landscape of Mental Translation Processes,
in Leuven-Zwart & Naaijkens 1991, s. 77-89.

HOLMES J. S. Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies
yayına hazırlayan R. van den Broeck. Amsterdam, Rodopi, 1988.

van LEUVEN-ZWART K. M. & NAAIJKENS T., (yayına hazırlayanlar), Translations Studies: The State of the Art. Proceedings of the first James S. Holmes Symposium on Translation Studies,
Amsterdam-Atlanta, Rodopi, 1991. ISBN 90-5183-257-5.

TOROP P. Total´nyj perevod.
Tartu, Tartu Ülikooli Kirjastus, 1995. ISBN 9985-56-122-8.