"así me llamaba coherentemente [...], sin el acento correcto del apellido pero también, mas extraño, con mi original y casi olvidado nombre, yo renuncié a ese nombre pero lo recuerdo, es el mío"¹.

"as [...] clearly referred to me, without the accent on the surname but also, stranger still, with my original and almost forgotten name, I renounced that name but remember it, it's mine"².

Toen we keken naar de manier waarop een tekst wordt gegenereerd, constateerden we dat het daarbij gaat om een reeks minuscule (en bovendien onwaarneembare, zelfs door de vertaler bij zijn werk niet opgemerkte) vertaalprocessen die heen en weer flitsen tussen de mentale en de verbale kaart.

Op een bepaald niveau bestaat de redenering, de mentale taal, die - eerder nog dan taaluitingen - verbanden met afzonderlijke woorden produceert. Op een hoger niveau bestaat een syntactische planning die een samenhangende structuur probeert te vinden voor de provisorisch gegenereerde woorden, zowel om uiting te geven aan precieze relaties tussen datgene wat door die woorden symbolisch wordt weergegeven, als ook om taaluitingen te creëren die voldoen aan de syntactische normen van de cultuur van de taal waarin de codering plaatsvindt.

Een gebruikelijk thema in de vertaalwetenschap is de definitie van de "eenheid van vertaling", dat magische tekstsegment dat elke vertaler instinctief uitkiest als geschikte lengte voor die ingewikkelde mentale en verbale bewerking. Kirsten Malmkjær vat in de Routledge Encyclopedia of Translation Studies, dit onderwerp samen.

In de eerste plaats varieert de lengte van het tekstsegment (of betekenissegment) dat als eenheid van bewerking wordt gebruikt, al naar gelang de linguïstische (en culturele, willen wij hier aan toevoegen) deskundigheid van de vertaler. Ze kan uiteenlopen van een woord tot hele volzinnen. En ook de leesbaarheid van een vertaalde tekst hangt samen met de lengte van de gebruikte eenheid van vertaling: hoe korter die is, des te minder leesbaar wordt de tekst.

Als de tekst echter wordt gegenereerd op de manier die wordt beschreven door de Incremental Production Grammar³, [http://www.fsw.leidenuniv.nl/www/w3_func/gkempen.htm http://citeseer.nj.nec.com/kilger95incremental.html] dan gaan ook de component van de input die afkomstig is van het lexicon en de zogenaamde incrementieve strategie een rol spelen. Ik weet niet in hoeverre het in dit perspectief zin heeft op zoek te gaan naar een eenheid van vertaling. Waarschijnlijk zijn er net zoveel verschillende eenheden als er fasen in het proces bestaan, zowel voor wat de decodering betreft als voor de hercodering. Zo heeft de microplanning waarschijnlijk veel kortere vertaaleenheden dan de macroplanning, en worden beide lengten tegelijk toegepast (op het niveau van de mentale kaart).

Als het gaat om een intersemiotische vertaling, kan misschien alleen de tekst als geheel als eenheid van vertaling worden genomen. Denk maar eens aan een werk als de Guernica van Pablo Picasso. Als we dit schilderij als een vertaling zien, dan betekent dit dat we aan de slag bij Guernica moeten denken als een tekst (een menselijke? een visuele? een historische?) en aan dit werk van Picasso als een vertaling ervan in de vorm van een schilderij. Het zou een totaal verkeerde didactische benadering zijn het kunstwerk te ontbinden in afzonderlijke compositionele elementen die een bepaald aspect van de slag weergeven. Nee, het kunstwerk is wat het is doordat het een geheel is, en in dat geheel verdriet, woede, onmacht, verwarring, rouw en wanhoop uitdrukt.

Er zijn ook geleerden, zoals de Russische vertaalwetenschapper Barhudàrov, die erop wijzen dat ook een enkel foneem tot eenheid van vertaling kan worden, als men bijvoorbeeld kijkt naar het proces van translitteratie. Laten we een voorbeeld geven:

Zonder stil te staan bij extreme gevallen, willen we wat meer bij de alledaagse werkelijkheid blijven en proberen een concreet voorbeeld te geven. We hebben dit ontleend aan een klassiek werk op het gebied van de psycholinguïstiek, Speaking. From Intention to Articulation, van de Nederlandse taalkundige W.J.M. Levelt. Laten we veronderstellen dat we een vertaling maken, het doet er even niet toe vanuit welke taal, en dat het eindproduct de volgende Engelse zin is:

the child gave the mother the cat⁴

In een fase zijn drie belangrijke elementen van de zin bepaald, de drie referenten, zoals Levelt ze noemt: child, cat, mother. Het is helemaal niet gezegd dat de geest de drie referenten verwerkt in de volgorde waarin ze zullen worden geuit, maar het is waarschijnlijk dat ze bij de eerste elementen zullen horen die uit het bewustzijn van de taalgebruiker (of de vertaler) komen opborrelen.

Op het ogenblik dat de vertaler, na een keus te hebben gemaakt uit de ongeveer dertigduizend lemma´s die hij tot zijn beschikking heeft, op het woord child komt, ontvouwt dat woord voor hem zijn eigenschappen op het gebied van syntactische combinatie (regels, gebruik). In ons voorbeeld is het woord child een zelfstandig naamwoord, het heeft een meervoud, maar wordt hier in het enkelvoud gebruikt, en het regeert een werkwoord in de derde persoon enkelvoud.

Tegelijkertijd worden, zodra de referent is gekozen, parallelle subroutines geactiveerd die als doel hebben te zoeken naar de eventuele aanwezigheid van lidwoorden, voorzetsels en parametrische waarden. In ons voorbeeld wordt vastgesteld dat de referent reeds een bekend begrip is voor de modellezer, en dat hij daarom een bepaald lidwoord vereist. In het Engels is dit proces hiermee beëindigd, maar nog niet in andere talen, zoals het Frans, Italiaans of Nederlands, waar het bepaald lidwoord een gedifferentieerd paradigma heeft al naar gelang geslacht en getal. Bij talen als het Russisch, die geen lidwoord kennen, zou het procédé nog weer anders verlopen.

Nadat is vastgesteld dat the child een bepaalde functie heeft binnen de toekomstige zin en dat de handeling ervan wordt uitgedrukt door middel van het werkwoord to give, brengt vaststelling van dit werkwoord de syntactische eigenschappen ervan met zich mee: het regeert een lijdend voorwerp (het ding dat wordt gegeven) en een meewerkend voorwerp (de persoon aan wie het voorwerp wordt gegeven). De bepaling van dit woord met de bijbehorende eigenschappen geeft de vertaler derhalve feedback over de wijze waarop de taaluiting verder kan verlopen.

Dit slechts terloops door ons bestudeerde voorbeeld geeft een idee hoeveel vertaalprocessen van mentaal naar verbaal naar mentaal alleen al bij de formulering van een doodsimpele zin een rol spelen: als we zouden moeten uitleggen welke vertaaleenheden in het proces zijn gebruikt, dan zouden we zeker een fase kunnen onderscheiden waarin de eenheid van vertaling het woord child is, en andere, steeds hogere niveaus die uiteindelijk met de hele zin samenvallen. Misschien moeten we het accent van de discussie verleggen van bepaling van de eenheid van vertaling bij uitstek naar bestudering van de fasen van het vertaalproces en de diverse daarbij betrokken eenheden.

Bibliografische verwijzingen:

BARHUDAROV, L. The problem of the unit of translation, in Zlateva, P. (ed.), Translation As Social Action: Russian And Bulgarian Perspectives, London, Routledge, 1993, pp. 39-46.

KEMPEN G. Language generation systems, in I. Batori, W. Lenders, W. Putschke (ed.), Computational Linguistics: An International Handbook On Computer Oriented Language Research And Applications, Berlin, De Gruyter, 1988.

LEVELT W. J. M. Speaking. From Intention to articulation, Cambridge (Massachusetts), The MIT Press, 1993 (oorspronkelijke editie 1989). ISBN 0-262-62089-8.

MALMKJÆR K. Unit of translation, in Routledge Encyclopedia of Translation Studies, uitgegeven door M. Baker, London, Routledge, 1998, ISBN 0-415-09380-5, pp. 286-288.

MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke editie 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J. Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.