"ja, wenn uns ein unsinniger oder unzureichender Wortlaut vorgelegt wurde, als ob es der Anstrengung nicht gelungen wäre, den Traum in die richtige Fassung zu übersetzen, haben wir auch diese Mängel des Ausdrucks respektiert.1
Zelfs hebben we, wanneer ons een onzinnige of ontoereikende formulering werd voorgelegd, alsof de poging om de droom in de juiste versie te vertalen mislukt was, ook dit gebrek in de uitdrukking gerespecteerd.
Ik heb al aandacht geschonken aan de pogingen die in de jaren ’60 zijn ondernomen om instrumenten te ontwikkelen voor de zogenaamde "automatische vertaling". Dat gebeurde in een tijd toen de mythe van de één-op-één relatie in linguïstische codes nog levend werd gehouden en men niet had begrepen dat natuurlijke codes anisomorf zijn.
De energie en het geld die in de diverse projecten op dit terrein zijn gestoken hebben geen complete en betrouwbare resultaten opgeleverd, en de praktijk van de vertaling is zich blijven bedienen van dezelfde kanalen als immer. Veel belangrijker is voor de vertaler die technologische bijdrage op het gebied van de informatica en telematica geweest die niet pretendeerde de vertaling te automatiseren, maar de documentatie die het vertalen met zich meebrengt te vereenvoudigen.
In dit deel van de vertaalcursus hebben we verschillende technologieën bestudeert die daarbij nuttig kunnen zijn. Maar kunnen we, als we een overzicht proberen op te stellen van wat we tot nu toe hebben gezien, stellen dat het vertalen met deze instrumenten iets automatisch is geworden? Ik zou beslist denken van niet. We kunnen ons troosten met de gedachte dat deze instrumenten in elk geval het werk van de vertaler minder vermoeiend en sneller maken.
Maar is dat echt zo?
We kunnen geen algemeen geldend antwoord geven op deze vraag. Maar alles bij elkaar genomen is het moeilijk hem met ja te beantwoorden.
Als ik bijvoorbeeld de mogelijkheid om naslagwerken (van welke aard ook) op internet te raadplegen afzet tegen de noodzaak zich naar een bibliotheek te begeven, waar de tekst moet worden gezocht, gevonden, doorgelezen tot men de gewenste documentatie vindt, er aantekeningen van heeft gemaakt, inclusief bibliografische verwijzingen, en men dan weer terug moet keren naar zijn werkplek, dan is het evident dat het telematisch zoeken enorm veel sneller en minder vermoeiend is. Maar er zijn ook vele vormen van kwaliteitscontrole ontstaan die niet alleen snel zijn, maar vroeger ondenkbaar waren. Vaak is daardoor het product van de vertaling tegenwoordig niet alleen het resultaat van een snellere manier van werken, maar tevens van een kwalitatief beter proces.
Als het bijvoorbeeld ooit voorkwam dat je een bijbelcitaat moest opsporen, was het weliswaar nodig de passage te vinden en vervolgens op te zoeken in een versie in de ontvangende cultuur, maar was het daarbij volkomen begrijpelijk dat de vertaler zich ertoe beperkte die passages in een willekeurige editie op te zoeken en geen bibliotheken bezocht om een vergelijkende analyse van die passage te maken in alle in de zendende en in de ontvangende cultuur bestaande versies: het feit alleen dat de vertaler de passage had gevonden werd gezien als een goed documentatieniveau.
Nu kan ik echter met veel minder inspanning niet alleen alle edities van de bijbelpassage vinden die ik maar wil, maar ook de meest geschikte uitkiezen: die waarin de betekenis die de auteur wilde doorgeven het duidelijkst naar voren komt. Als nu de afzonderlijke operatie van het vinden van informatie gemiddeld sneller verloopt, is het net zo waar dat er veel vaker naar informatie wordt gezocht, omdat noch de vertaler noch de opdrachtgever nog bereid zijn "genoegen te nemen" met wat tegenwoordig wordt gezien als benaderende documentatie.
En hetzelfde kan men zeggen over de terminologie. Als het beschikken over een gespecialiseerd woordenboek of een terminologielijst ooit gold als een uitstekende uitrusting, zou tegenwoordig het niet raadplegen van terminologiebestanden op internet als onvergeeflijke omissie gelden.
Als ik een overkoepelende indruk van de gevolgen van de introductie van de moderne technologie voor het vertalen onder woorden zou moeten brengen, zou ik zeggen dat het werk van de vertaler veel complexer is geworden, en dat de gestalte van de vertaler die wegens aversies of grillen weigert met technologie te maken te hebben, op welk terrein hij ook werkzaam is, ondenkbaar is geworden. Vertalen is veel documenteerbaarder en meer gedocumenteerd geworden, omdat de groei van de communicatie- en informatiekanalen een toename van de vraag naar informatieverstrekking genereert, en vertalers die dit niet kunnen bijbenen worden weggeselecteerd uit de markt.
Dit verhaal geldt ook voor vertaalwerk voor uitgevers en voor literaire vertalingen in het bijzonder. Sterker nog, alle verdiepingen die collocaties, lexicon, structuren, dislocatie en meer in het algemeen de markering van taaluitingen zijn in de eerste plaats van belang voor de stilistische aspecten van de vertaling van fictie en van essayistiek, en binnen die laatste categorie met name voor de zogenaamde "hogere essayistiek".
Dat er haarden van "verzet" blijven bestaan, van conservatisme, is een meer dan natuurlijk en begrijpelijk verschijnsel. Ik heb in de laatste twintig jaar tientallen gevallen meegemaakt van collega´s die van een aanvankelijke radicale scepsis of vijandigheid jegens de computer er toch toe zijn overgegaan er gebruik van te maken. Wie niet zelf overtuigd is geraakt van de wenselijkheid ervan is er wel door de historische en economische ontwikkelingen toe gekomen. En hetzelfde is met internet gebeurd. Aanvankelijk werden vertalers die "internet gebruikten" beschouwd als fanatiekelingen die de technologie met alle geweld wilden toepassen, "zelfs" op terreinen waarmee deze absoluut niets te maken had, zoals het vertalen. En de voornaamste tegenstanders van deze ontwikkelingen die ik heb leren kennen zijn literaire vertalers geweest. Misschien maakte de plaats van hun teksten in de marge van de samenleving, liever gezegd, in de hoogste en meest geraffineerde regio’s ervan, dat ze zich niet konden voorstellen dat zelfs hun ivoren toren allerhande kanalen, kabels, aansluitingen, satellietontvangers en andere technische snufjes nodig had die de elektronische verbinding met de rest van de wereld vereist.
De paradox van de technologische vernieuwing in het vertaalproces is dat zij in plaats van tot hogere snelheid heeft geleid tot traagheid. Ze heeft het proces niet vereenvoudigd, maar ingewikkelder gemaakt. In plaats van de voor het werk vereiste tijd te verkorten heeft ze deze in bepaalde gevallen juist verlengd.2
Daarentegen is dat wat enorm geprofiteerd heeft van dit vernieuwende proces de kwaliteit geweest. De kwaliteit van de vertaling – zo niet in termen van feitelijk product, dan tenminste in die van potentieel product – is voortdurend verbeterd. Dit is de tendens die het grootste deel van de sector te zien heeft gegeven.
