"Ich habe dabei ins Bewußte übersetzt, was in der Seele des Helden unbewußt bleiben muß; wenn jemand Hamlet einen Hysteriker nennen will, kann ich es nur als Folgerung aus meiner Deutung anerkennen"¹.

Ik heb daarbij in het bewuste vertaald wat in de ziel van de held onbewust moet blijven; wanneer iemand Hamlet een hystericus noemt, kan ik dat alleen zien als conclusie uit mijn interpretatie.

In de vorige les hebben we in grote lijnen de werking van Wordfast leren kennen. Alvorens ons te wagen aan de ingewikkelde details van het functioneren ervan, denk ik dat het belangrijk is stil te staan bij de vraag op welke wijze de segmentering van de tekst bijdraagt aan de verbetering van de kwaliteit van de vertaling. Net als vele andere hiervoor geïllustreerde technologische hulpmiddelen streeft ook deze technologie eerder naar verbetering van de kwaliteit van het werk dan naar verhoging van de productiviteit.

Werken met de ogen op het scherm gericht. Bij de traditionele vertaling moeten de ogen van de vertaler voortdurend heen en weer schieten tussen het papier van de brontekst en het scherm waarop hij de doeltekst produceert. Deze voortdurende verplaatsing veroorzaakt fysieke en emotionele stress doordat, anders dan op het scherm, waar men door het knipperen van de cursor vrijwel altijd makkelijk het punt kan zien waar men schrijft, het daarentegen op papier veel moeilijker is om direct met het oog naar de zin te gaan die men aan het vertalen is.

Sommige vertalers gebruiken daartoe verschillende soorten bladwijzers: spelden, blaadjes of boeken, die men verplaatst naarmate het werk vordert, zodat men de regel(s) waarmee men zich bezighoudt markeert. Dit systeem brengt nogal wat nadelen met zich mee. In de eerste plaats kan het voorwerp dat op de tekst wordt gelegd onbedoeld verplaatst worden, waardoor het oog van de vertaler wordt afgeleid. Bovendien raakt deze van andere noodzakelijke bezigheden afgeleid doordat hij de bladwijzer voortdurend moet verplaatsen en verliest hij hierdoor tijd.

Bovendien veroorzaakt het verschil in brandpuntsafstand tussen het verlichte oppervlak van het computerscherm en het op andere wijze gemarkeerde oppervlak van het bedrukte papier voor een behoorlijke graad van vermoeidheid van de oogspieren. Een ander probleem bij de herkenning van schrifttekens (vooral in termen van vermoeidheid van de ogen) wordt veroorzaakt door het verschil tussen de lettertypes van de gedrukte tekst en die (de fonts) op het scherm, zowel door het verschil in afmeting als door het type en de vorm van de lettertypes.

Met Wordfast hoeft het oog daarentegen noch het punt te zoeken waarop men in de brontekst aan het werk is noch dat waarop men bezig is de doeltekst te schrijven. Beide bevinden zich tegen een lichte, in verschillende tinten gekleurde achtergrond boven elkaar op het scherm, beide zijn goed afgebakend, met heldere begrenzing ten opzichte van de vorige en volgende tekstsegmenten. Ze bevinden zich altijd op dezelfde positie op het scherm, onafhankelijk van het feit dat het gaat om de eerste zin van een pagina of de laatste, of ook om een zin die overloopt van de ene bladzijde naar de andere: ze staan altijd midden op het scherm. En natuurlijk kan men de verschijningsvorm aanpassen aan zijn persoonlijke voorkeur, bijvoorbeeld door de tekst met de zoomfunctie uit te vergroten tot het percentage dat men prefereert, want het bestand is immers een normaal Wordbestand.²

Weten waar men is. Nog een grote bijdrage van Wordfast aan de kwaliteit van de vertaling vloeit voort uit de onmogelijkheid om uit het oog te verliezen waar men zich in de tekst bevindt. Een van de meest banale fouten – maar ook een van de ernstigste – die een vertaler kan maken, bestaat in de zogenaamde saut du même au même of homeoteleuton. Dit is een "sprong" in de tekst die vaak te wijten is aan het feit dat in een bepaalde zone van de gedrukte pagina, maar op twee verschillende regels, hetzelfde woord of, erger nog, dezelfde combinatie van woorden wordt aangetroffen. De vertaler kan zich in deze situatie vaak vergissen en de vertaling onderbreken op het punt dat het woord of de woorden voor het eerst voorkomen en hervatten bij het tweede punt, waardoor een hiaat ontstaat.

Ik herhaal dat het een banale fout is, maar een oude. Tegenwoordig zal men bij een vertaalopleiding moeilijk een docent kunnen vinden die onderricht hoe je hem kunt vermijden, want het is maar al te duidelijk dat je hem met een beetje aandacht gemakkelijk kunt vermijden. Er valt niets te leren, behalve de nodige aandacht. En we zien dan ook dat vertalers van alle rangen en standen, van de verst gevorderden tot de beginners in het vak, die in dezelfde mate begaan.

De "sprong" is debet aan de meeste gaten die bij het overschrijven van de handschriften door scriba’s in Middeleeuwse bibliotheken zijn ontstaan, een van de voornaamste oorzaken van fouten in teksten.

Ondanks de banaliteit van de fout kunnen de gevolgen ervan verstrekkend zijn. Het spreekt voor zich dat het weglaten van een stukje tekst allesbehalve professioneel is en vaak tot storingen in de communicatie en interpretatie leidt. Het is de simpelste fout, die tegelijkertijd de meest vervelende gevolgen veroorzaakt.

Met Wordfast wordt de kans deze fout te begaan tot nul gereduceerd doordat de tekst automatisch zin voor zin door het programma zelf wordt onderzocht en de vertaler aangeboden, waardoor deze geen enkele inspanning hoeft te verrichten om het juiste stukje voor ogen te krijgen. Bovendien wordt de herhaling in een tekst, die de oorzaak is van de homeoteleuton, door de op vertaalgeheugens gebaseerde programma’s van een complicerende tot een vergemakkelijkende factor, daar het programma vaak een oplossing kan bieden voor dergelijke zinnen.

Precisie en transcriptie van onveranderlijke delen. Een ander element waardoor vertaalgeheugens een kostbaar instrument vormen in termen van kwaliteit betreft alle tekstdelen die niet vertaalbaar zijn. Het gaat hier bijvoorbeeld om getallen, afkortingen, codes, formules, tekeningen en instructies voor paginaopmaak. Wanneer Wordfast tekstdelen tegenkomt die niet moeten worden vertaald maar simpelweg overgenomen, kopieert het dergelijke delen automatisch naar de doeltekst en geeft de vertaler de volgende zin.

Dit procédé helpt niet alleen veel tijd te besparen, maar garandeert ook de precisie van de transcriptie. Men hoeft bijvoorbeeld niet op zoek te gaan naar de vreemde karakters van formules, hoeft zich niet af te vragen of een bepaald teken een nul of een hoofdletter "O" voorstelt, en men hoeft evenmin cijfers en getallen over te schrijven, doordat dit automatisch door het programma wordt gedaan.

Paginaopmaak. Nog een aspect waar men met Wordfast geen omkijken meer naar heeft is de paginaopmaak. Alle facetten van de lay-out worden automatisch door het programma gereproduceerd zonder tussenkomst van de vertaler. Kolommen, velden, verborgen tekst, alles wordt heel precies meegenomen naar de doeltekst. De enige aanpassingen die nog manueel moeten worden uitgevoerd zijn in bepaalde gevallen de cursieve en vet gedrukte woorden, die soms in gewijzigde vorm in de doeltekst terecht komen.

Glossarium en lexicon. De functie van het glossarium, die ik in de volgende lessen zal illustreren, en de verschillende kleur van de achtergronden van de tekstsegmenten zijn elementen die ertoe bijdragen lexicale coherentie te garanderen. In wezen kan men voor iedere klant een apart glossarium aanmaken, wat er enorm toe bijdraagt binnen elke portefeuille of elke categorie vertalingen de lexicale coherentie te handhaven. Telkens wanneer de vertaler kiest voor een oplossing die haaks staat op het glossarium van die bepaalde klant, wordt hij door middel van een boodschap gewaarschuwd.

Deze en andere functies verbeteren de kwaliteitscontrole van de vertalingen. Wij zullen daar in de komende lessen nader bij stilstaan.

FREUD SIGMUND, Die Traumdeutung (1902),

Dit heeft de meeste van de door de auteur aangeprezen voordelen en vermijdt daarenboven dat de controletekens worden gewist waardoor het segment niet kan worden afgesloten en men met allerlei kunstgrepen de oude toestand moet zien te herstellen.

Maar er speelt meer. In Wordfast zal de segmentering niet altijd recht kunnen doen aan de plaats van een werkwoordsvorm of –bepaling in de zin. In sommige talen, zoals het Turks, het Latijn of het Duits, staan deze aan het eind van de zin, terwijl ze in andere er midden in staan.

Ook kunnen het hulpwerkwoord en het deelwoord of de infinitief van het werkwoord, of de bijwoorden van ontkenning en het werkwoord dat ze bepalen in sommige talen door een bijzin worden gescheiden, zoals in de Nederlandse zin: "De freelance vertaler heeft, anders dan mensen die in loondienst werken, zijn verdienste nooit automatisch aan de inflatie aangepast zien worden." De segmenten die door Wordfast in de brontekst zullen worden aangemaakt komen aldus niet volledig overeen met die in de doeltekst, tenzij wordt gekozen voor segmentering tot hele zinnen. De vertaler heeft m.i. een grotere vrijheid van syntactische geleding als hij geen gebruik maakt van het programma. Vooral voor literaire teksten lijkt Wordfast mij dan ook minder bruikbaar.

Dit bezwaar geldt natuurlijk niet voor de vertaling van bijvoorbeeld lijsten van onderdelen, waarbij Wordfast geen syntactische problemen oplevert.

Maar ook hier biedt de alternatieve methode van vertalen op het scherm goede mogelijkheden tot versnelling. Als bepaalde woorden vaak voorkomen, kan men die te allen tijde door middel van de zoek/vervang-functie vervangen. Men denke hier bijvoorbeeld aan woorden als "akte", "dagvaarding", "eiser" en "gedaagde" in een pleitnota, aan "ingrediënten", "theelepel", "al roerend" in een kookboek, of "machine", "schakelaar", "onderdeel", "bevoegde technicus" of "pas op!" in een gebruiksaanwijzing. Word geeft daarbij aan hoe vaak een woord is vervangen, dus in zekere zin, hoe veel malen men zich het overtypen van een bepaald woord heeft bespaard.

Ik zie nog een groot nadeel van Wordfast. Door de segmentering en de opeenstapeling van segmenten in de brontaal, codetekens en segmenten in de doeltaal (die daardoor veel meer ruimte inneemt dan een gewone vertaling) verliest men de grafische structuur van de tekst en zijn inhoudelijke en stilistische samenhang uit het oog. Pas bij de clean-up krijgt men een blik op het uiteindelijke resultaat.

Tenslotte is het in Wordfast niet mogelijk een lastige zin of alinea even te laten voor wat hij is om er later op terug te komen. Het programma vraagt immers gedisciplineerd om vertaling van het volgende segment. Men moet dan een hele reeks segmenten "vertalen" met bijvoorbeeld een paar vraagtekens alvorens naar behoren verder te kunnen gaan met het gekozen latere tekstfragment – R.M. Speelman