Zoals wij stelden aan het eind van de vorige les kan als eenheidbrengend element van elk onderzoek in de vertaalwetenschap het begrip en de beschrijving van het vertaalproces fungeren, het proces dat de activiteit van de verschillende soorten vertaling die we hebben beschreven in zich verenigt.

Sommige onderzoekers willen een rigoureus onderscheid hanteren tussen:
benaderingen die gericht zijn op de analyse van het product, oftewel de vertaalde tekst of metatekst, en benaderingen die het proces waardoor men van de prototekst tot creatie van de metatekst komt, op de eerste plaats stellen.

Volgens een der grootste vertaalwetenschappers, James S. Holmes (1924-1986), die de grondslagen heeft gelegd voor het ontstaan van de nieuwe discipline, is dit onderscheid echter in de praktijk vrijwel onmogelijk en levert het weinig op:

Als wij het vertaalproces in het middelpunt van de vertaalwetenschap willen plaatsen, kunnen wij dit proces het beste in ruime zin opvatten, dat wil zeggen, niet in tegenstelling tot het vertaalproduct. Het vertaalproces wordt zo gezien als relatie tussen het origineel en zijn vertaling.

De vertaler, die de te vertalen tekst leest, doet dat door de mogelijke metateksten te projecteren in een denkbeeldige ruimte, waarin de nieuwe tekst vorm begint te krijgen, eerst in termen van mentaal materiaal (verwerking van het materiaal dat de vertaler waarneemt), en vervolgens in termen van concrete inpassing van dat materiaal in een strakke, conventionele structuur die de code van de toekomstige metatekst is (de doeltaal van de vertaling). De menselijke geest bestudeert - snel en niet altijd helemaal bewust - de diverse projectiemogelijkheden van de brontaal (de prototekst) in de doeltaal (metatekst) door middel van een selectieprocédé dat veel overeenkomsten vertoont met de speltheorie², en de oplossing kiest die temidden van de voorgestelde mogelijkheden als de beste wordt gezien.

Dat keuzeproces wordt nader bemoeilijkt door het feit dat de gemaakte keuzes op hun beurt vaak gevolgen hebben voor volgende keuzen, enzovoorts: wanneer men bijvoorbeeld kiest voor een bepaalde vertaling in plaats van een andere, sluit men bepaalde semantische mogelijkheden uit en benadrukt men weer andere, men creëert intratekstuele en intertekstuele verwijzingen en sluit andere uit. De voorlopige keuze moet daarom beoordeeld worden aan de hand van de totale tekst, en er bestaat nooit een "definitieve" keuze, omdat de ontwikkelingen van de brontekst in relatie tot de totale tekst nooit uitputtend zijn te overzien.

Zoals we hebben gezien, is een tekst een complex gegeven dat mede bestaat uit een geheel van intertekstuele en intratekstuele verwijzingen. Een van de aspecten waar de aandacht van de vertaler zich met name op hoort te richten, is het verschil tussen neutrale en specifieke elementen: de neutraliteit/specificiteit van een element moet in verband worden gezien met de culturele context (intertekstuele verwijzingen) en met de naar de poëtica van de individuele auteur verwijzende context (intratekstuele verwijzingen), nog afgezien van de relatie met de woorden die onmiddellijk voorafgaan aan en volgen op het woordelement in kwestie (dat wat wij verder als de co-tekst zullen aanduiden).

Omdat er nooit een echte equivalentie tussen het ene teken in de brontekst en het andere in de doeltekst zal bestaan, noch op linguïstisch gebied noch op cultureel vlak, benadrukt de vertaler bij zijn projectie bepaalde aspecten van de brontekst en laat hij andere, die hij van minder belang acht, op het tweede plan liggen. Zo komt «de keuze van het element dat hij het belangrijkste acht bij de vertaalde productie »⁴ ten grondslag te liggen aan de vertaalactiviteit , met andere woorden, de tekst moet met zo objectief mogelijke maatstaven worden geanalyseerd om een element, een overheersend kenmerk aan te wijzen, dat de belangrijkste entiteit gaat vormen waaromheen zich de identificatie van de hele tekst gaat afspelen en dat de dominant wordt genoemd:

Niet alleen literaire werken kunnen onderwerp worden van dit soort analyse, die vervolgens de vertaalkeuzes bepaalt: elke tekst heeft een dominant. Hooguit wordt literair werk gekenmerkt door de aanwezigheid van een esthetische functie als dominant:

In de concrete situatie van het vertaalproces moet de dominant van een tekst niet worden vastgesteld door te proberen te bepalen of de brontekst van de ene soort of de andere is. Ook al kan dit aspect bepalend lijken bij de analyse van de tekst op zichzelf, los van de vertaling ervan, in het reële vertaalproces moeten wij ons concentreren op de complexe relaties tussen de rol van de brontekst in zijn oorspronkelijke cultuur en taal en zijn rol in de doeltaal en bijbehorende cultuur⁷.

Het theoretische model van het vertaalproces, dat de kern vormt van de vertaalwetenschap, moet beschrijven welke mogelijkheden er in theorie voorhanden zijn om de dominant over te dragen, met andere woorden, wat de diverse theoretische vertaalmogelijkheden zijn⁸.

Bibliografie

BRJUSOV V. Fialki v tigele [Viooltjes in de smeltkroes/], in Sobranie socinenij v semi tomah [Uitgekozen werken in zeven delen], vol. 6, Moskvà 1975.

HOLMES J. S. Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies. Amsterdam, Rodopi, 1988. ISBN 90-6203-739-9.

GORLÉE D. L. Semiotics and the Problem of Translation with Special Reference to the Semiotic of Charles S. Peirce. Alblasserdam, Offsetdrukkerij Kanters, 1993.

JAKOBSON R. Language in Literature. A c. di Krystyna Pomorska e Stephen Rudy. Cambridge (Massachusetts), Belknap Press, 1987.

TOROP P. La traduzione totale. Uitgegeven door B. Osimo. Modena, Logos-Guaraldi, 2000. ISBN 88-8049-195-4. Oorspr. titel Total´nyj perevod [De totale vertaling]. Tartu, Tartu Ülikooli Kirjastus [Publicaties van de Universiteit van Tartu], 1995. ISBN 9985-56-122-8.