Na te hebben stilgestaan bij de vraag wat - ook in concrete termen - een benadering betekent die de richting uitgaat van wat Toury de pool van de adequaatheid noemt ten opzichte van een benadering die zich beweegt in de richting van de pool van de acceptabiliteit, zijn we ons bewust dat we het meest grove en macroscopische onderscheid, en tegelijk de belangrijkste ideologische tweedeling die ten grondslag ligt aan elke vertaling, hebben gemaakt, maar daarmee nog niet de criteria hebben beschreven waarmee een algemeen model van een vertaalproces kan worden gedefinieerd.

De Deense geleerde L. Hjelmslev¹ heeft voorgesteld in een tekst onderscheid te maken tussen vorm en substantie van de inhoud en vorm en substantie van de expressie. De tekst wordt aldus "verdeeld" in twee niveaus (dat van de expressie en dat van de inhoud), die elk weer in twee delen zijn verdeeld (vorm en substantie), waardoor we uitkomen op de volgende vierdeling:

substantie (kern) van de inhoud: Deze is in zekere zin objectief en verschilt niet van taal tot taal: ze verwijst naar intrinsieke eigenschappen; ze kan bijvoorbeeld in het geval van de kleuren worden gevormd door een bepaald scala aan zichtbare frequenties. Zo komt wat wij in het Nederlands «groen» noemen voor de meerderheid van de Nederlandssprekenden overeen met een bepaalde combinatie van sensaties die samenhangen met de waarneming van golflengten liggend tussen 5000 en 5700 Angström. Bij oppervlakkige bestudering van de vertaalbaarheid van het begrip «groen», zou het eenvoudig kunnen lijken het in een andere taal te vertalen;

vorm (kern) van de inhoud: In het Nederlands geeft het woord «groen» de substantie van de zojust beschreven inhoud weer. Hjelmslev merkt op dat de vorm van de inhoud van taal tot taal verschilt. Dat betekent niet dat er in verschillende talen volledige overeenstemming bestaat tussen de semantische velden van de vormen van een soortgelijke inhoud. Hjelmslev geeft als voorbeeld van dat gebrek aan overeenstemming het scala van kleuren dat loopt tussen groen en bruin in het Engels en het Welsh²:

Andere voorbeelden van gebrek aan overeenstemming tussen vorm en substantie van de inhoud in verschillende talen die Hjelmslev geeft zijn het Italiaanse woord «aborto», dat het semantisch spectrum dekt dat reikt van de Engelse (en Nederlandse) woorden «miscarriage» (miskraam) tot «abortion» (abortus), en het Engels woord «hair» (Nederlands «haar») dat het semantisch spectrum dekt van het Italiaanse «pelo» (haar anders dan hoofdhaar: in een baard, borstel, enz.) en «capello» (hoofdhaar). Wij merken op dat in het Turks zelfs drie woorden bestaan voor «haar»: «saç» (hoofdhaar), «kil» (een haar waarvan je last hebt), en «tüy» (een haar waarvan je geen last hebt, zoals een donshaar).

substantie van de expressie: Dat is de grafische en fonetische expressie van de inhoud. Als het gaat om een grafische expressieve substantie, dan heeft ze een fonische expressieve vorm. Hjelmslev geeft als voorbeeld de plaatsnaam «Berlin» (expressieve substantie), die in verschillende vormen van de expressie wordt vertaald al naar gelang men die uitspreekt (en daarmee verwezenlijkt) in het Duits, Engels, Deens of Japans³. Gaat het echter om een fonische/expressieve substantie, dan heeft het woord een grafische expressieve vorm. Hjelmslev geeft hiervoor de klank /got/, waarmee verschillende expressieve vormen en substanties van de inhoud overeenkomen, al naar gelang de talen waarover je het hebt: het gaat dan om de uitspraak van got, de grafische vorm van de expressie die in het Engels overeenkomt met de substantie van de inhoud «verleden tijd van get», maar ook om de uitspraak van Gott, de grafische vorm van de expressie die in het Duits overeenkomt met de substantie van de inhoud «God», en tevens om de uitspraak van godt, de grafische vorm van de expressie die in het Deens overeenkomt met de substantie van de inhoud «goed»;

vorm van de expressie: Dit is de manier waarop de substantie van de expressie wordt gerealiseerd: de wijze van uitspreken van een grafische vorm en de wijze van schrijven van een fonische vorm.

Het onderscheid van Hjelmslev tussen expressief vlak en inhoudelijk vlak wordt in de vertaalwetenschap overgenomen door Torop, die stelt dat het expressieve vlak (substantie en vorm) van het origineel wordt

Onder hercodering verstaan we een linguïstisch, formeel, stilistisch proces, terwijl de transpositie een proces is dat in het geval van de literaire tekst begrip van het poëtisch model, van de inhoudelijke structuur van de tekst impliceert. De beide processen staan echter niet los van elkaar, maar houden op methodologisch vlak met elkaar verband: pas in vertaalwetenschappelijk opzicht is het wenselijk hen afzonderlijk te bekijken om hun verschillende functies binnen de context van het vertaalproces beter te begrijpen.

Terugkomend op de vorige les en het onderscheid dat wij daar hebben aangebracht tussen de analytische en de synthetische fase: Torop bedient zich van een model dat het resultaat is van een combinatie van de tweedeling in fasen (analyse - synthese) en de verdeling in processen (hercodering - transpositie). Uit deze twee koppels elementen ontstaat een vierdeling van de mogelijke vertalingen.

Alvorens de verschillende soorten vertaling in een schema onder te brengen, wil Torop duidelijk maken wat hij verstaat onder «passende vertaling »: dat is een vertaling waarin de transpositie en de hercodering de fasen van analyse en synthese doorlopen, waarbij de bijzondere onderlinge relaties tussen het inhoudelijke vlak en het expressieve vlak van een tekst bewaard blijven, met andere woorden, waarbij de dominant van het origineel bewaard blijft.

Om de bestaande bijzondere onderlinge relaties tussen beide vlakken in stand te houden (om de dominant van het origineel te behouden) bestaan echter verschillende instrumenten en al naar gelang de gekozen middelen worden verschillende vertalingen geproduceerd, die overigens even passend kunnen zijn⁵. De passende vertalingen worden door Torop nader onderverdeeld in «op de dominant gerichte» [dominantnye], in tegenstelling tot «autonome» vertalingen, diegene dus welke ernaar streven om op geïsoleerde wijze slechts een van beide vlakken over te dragen, zoals bijvoorbeeld het geval kan zijn als men een gedicht vertaalt in proza⁶.

Door de vierdeling analyse - synthese, transpositie - hercodering te combineren met het koppel dominant - autonomie, produceert Torop het volgende model in acht delen⁷.

In de volgende les zullen wij dit schema nader uitleggen.

Bibliografie

HJELMSLEV L. I fondamenti della teoria del linguaggio. A cura di Giulio C. Lepschy. Torino, Einaudi, 1975. Oorspronkelijke editie: Omkring Sprogteoriens Grundlæggelse, København, Festskrift udg. af Københavns Universitet, 1943. In het Engels is van de auteur o.a. beschikbaar: Résumé of a Theory of Language, vert. door F. Whitfield, in "Travaux du Cercle Linguistique de Copenhague", vol. XVI (1975), alsmede Prolegomena to a Theory of Language, vert. door F. Whitfield, Madison, The University of Wisconsin Press, 1961.

TOROP P. La traduzione totale. Uitgegeven door B. Osimo. Modena, Logos-Guaraldi, 2000. ISBN 88-8049-195-4. Oorspr. titel Total´nyj perevod [De totale vertaling]. Tartu, Tartu Ülikooli Kirjastus [Publicaties van de Universiteit van Tartu], 1995. ISBN 9985-56-122-8.

TOURY G. In Search of a Theory of Translation, Tel Aviv, The Porter Insistute for Poetics and Semiotics, 1980.