Zoals we al hebben geconstateerd, bestaan er verschillende mogelijke modellen van het vertaalproces, die elk de neiging hebben bepaalde componenten te benadrukken ten koste van andere.

In de eerste hoofdstukken van de cursus hebben wij het vertaalproces vooral bekeken als mentaal proces, en gewezen op de implicaties voor de psyche van de vertaler en de noodzakelijke mentale verwerking.

Vanuit dit gezichtspunt kan een tekst worden geclassificeerd al naar gelang hij iets of juist niets toevoegt aan wat al is geschreven. In dit laatste geval kunnen nog verschillende mogelijkheden worden onderscheiden:

1. teksten die zich zonder nieuwe begrippen aan te dragen richten op diverse categorieën lezers: bijvoorbeeld didactische teksten die voor leken begrippen illustreren die eerder in wetenschappelijke teksten uiteengezet zijn (vulgarisatie, devulgatie, aanpassing, didactiek);
2. teksten die zich zonder nieuwe begrippen aan te dragen richten op lezers van verschillende talen/culturen voor wie de bronteksten anders ontoegankelijk zouden zijn (interlinguale vertalingen, artikelen, lemma’s van encyclopedieën);
3. teksten die zonder nieuwe begrippen aan te dragen de bronteksten vervangen en het bestaan ervan ontkennen, dat wil zeggen dat ze pretenderen bronteksten te zijn (plagiaat, vervalsingen).

Met andere woorden, als men een tekst naar een andere taal vertaalt en men laat de vertaling terugvertalen in de oorspronkelijke taal (omgekeerde vertaling), dan krijgt men niet als resultaat de brontekst, het origineel terug. Dit is zo omdat, zoals wij al een aantal keren hebben benadrukt, het resultaat van het vertaalproces afhankelijk is van de dominant die door de vertaler wordt uitgekozen, en van de wijze waarop een hiërarchie van subdominanten wordt aangebracht. Daardoor, zoals wij expliciet hebben gezien in het diverse keren aangehaalde schema vanTorop, bestaan er niet alleen verschillende passende vertalingen, maar bestaan er zelfs verschillende typen passende vertalingen van een zelfde tekst. En zelfs op het gebied van de didactiek (waar het normatieve model van de vertaling theoretisch meer bestaansrecht heeft), kan niet altijd worden vastgesteld welke van twee passende vertalingen de "betere" is.

Met andere woorden, als ik een sonnet van Shakespeare in het Italiaans vertaal en het doe voorkomen als een sonnet van mijn hand, dan zou het gedicht tot de dag dat ik word ontmaskerd kunnen circuleren als originele tekst, oftewel als brontekst.

En ook het omgekeerde is mogelijk: als ik een bundel gedichten van eigen hand publiceer en net doe alsof het een bloemlezing van moderne dichters uit een ander land is, dan zou de tekst in omloop raken als een doeltekst, dat wil zeggen, dan zou iedereen hem beschouwen als een (interlinguale) vertaling.

Dit verschil is vooral van belang in culturen waarin vertaalde teksten een andere status hebben dan originele. Maar er zouden ook culturen kunnen bestaan waarin, uitgaande van het feit dat geen enkele tekst uit het niets ontstaat, alle teksten worden gezien als doelteksten, dat wil zeggen als "vertalingen", of het nu al dan niet gaat om interlinguale vertalingen.

Een ander element dat model en vertaling gemeen hebben is het feit dat zij aan bepaalde normen zijn onderworpen. Ook al wijst men de opvatting van de hand dat vertalen niet kan worden aangeleerd als geheel van normen, er bestaan toch binnen een bepaalde cultuur sociale normen die, al is het onbewust, invloed uitoefenen op de vertalers en hen ertoe stimuleren (vanuit die cultuur) aanvaarbare doelteksten te produceren.

Laten we een oppervlakkig voorbeeld geven. Als een Duitstalige vertaler besluit om Dostojevski’s beroemde roman Schuld und Sühne in het Duits te vertalen, maar er de titel Verbrechen und Strafe aan geeft, uitgaande van een nadere bestudering van de oorspronkelijke titel Prestuplenie i nakazanie, en de traditionele vertaling van de titel weinig geschikt acht om de originele titel mee te vertalen, dan zou die handeling mogelijk minder "acceptabel" zijn binnen de Duitse cultuur (hetzelfde speelt in de Italiaanse traditie, in de Nederlandse komen wij zowel Schuld en boete als Misdaad en straf tegen). Hier ontstaan twee mogelijkheden: of de vertaler heeft de menselijke, sociale en economische middelen om de juistheid van zijn keuze te verdedigen en aan de markt op te leggen, of hij wordt gedwongen om in naam van de aanvaardbaarheid terug te vallen op de oude titel.

Met dit synthetisch overzicht van de relatie modellen/vertaling hebben wij het onderwerp van de volgende les willen inleiden: de vertaler in de samenleving.

Bibliografie

BLOOM H. The Anxiety of Influence: A Theory of Poetry. New York, Oxford University Press, 1974.

HERMANS T. Models of translation. In Routledge Encyclopedia of Translation Studies. London, Routledge, 1998, p. 154-157. ISBN 0-415-09380-5.