In de voorgaande drie hoofdstukken hebben wij ons bezig gehouden met twee mentale activiteiten, lezen en schrijven, die beide een rol spelen bij het vertaalproces, en hebben we enige fasen ervan met hun implicaties op het gebied van de werking van de geest beschreven. Wij hebben ook gezien dat als wij binnen een zelfde codesysteem blijven, dus niet van taal veranderen, er verschillende "vertalingen" zijn die wij moeten uitvoeren, en dat er een intermediaire fase bestaat waarin woorden of woordgroepen in een mentale taal worden omgezet die slechts door het individu zelf kan worden herkend en vertaald.

Deze analyse is nodig geweest om ons bewust te worden van de variëteit aan mentale processen die bij de beschreven activiteiten om de hoek komen kijken, maar wij weten dat die activiteiten zich afspelen in een zeer beperkt tijdsbestek. Bovendien bestaat er een voortdurende verplaatsing van de lokalisatie van de micro-analyse naar de macro-analyse, van de micro-expressie naar de macro-expressie, oftewel een voortdurende confrontatie tussen de betekenis van de afzonderlijke beweringen en de globale betekenis van de teksten die al dan niet bewust de intertekst vormen¹, het geheel van intertekstuele verwijzingen waarin de tekst nolens volens zijn plaats heeft.

Na onze analyse moeten wij rekening houden met het feit dat bij de mentale verwerking van de verbale gegevens de verschillende processen simultaan, in onderlinge samenhang en op holistische wijze verlopen². Om het mentale proces van de vertaling te beschrijven, is het daarom noodzakelijk het mechanisme van de afzonderlijke micro-activiteiten als verworven te beschouwen en door middel van systematische bestudering het vertaalproces in globaal perspectief te analyseren.

Een belangrijke vertaalwetenschapper, James S. Holmes, heeft een benadering van de mentale vertaalprocessen voorgesteld die hij «mapping theory» oftewel plattegronden noemt en die hij in de volgende zin synthetisch heeft weergegeven: «I have suggested that actually the translation process is a multi-level process; while we are translating sentences, we have a map of the original text in our minds and at the same time a map of the kind of text we want to produce in the target language. Even as we translate serially, we have this structural concept so that each sentence in our translation is determined not only by the sentence in the original but by the two maps of the original text and of the translated text which we are carrying along as we translate»³.

Wij zouden dan ook kunnen zeggen dat het vertaalproces een complex systeem is waarin begrip, verwerking en perspectief van de geproduceerde tekst samenhangende deeltjes van een zelfde structuur zijn. Wij mogen dan ook met Hönig het bestaan veronderstellen van een soort "centrale verwerkingseenheid" die verantwoordelijk is voor de coördinatie van de diverse mentale processen (die welke samenhangen met het lezen, met de interpretatie en met het schrijven) en die tegelijkertijd een plattegrond van de toekomstige tekst projecteert.

Maar laten wij even kijken naar de stappen die Hönig aangeeft. Om te kunnen worden vertaald, moet de brontekst uit zijn natuurlijke context worden "gelicht" en worden geprojecteerd in de mentale werkelijkheid van de vertaler. De vertaler werkt dus in werkelijkheid niet met de brontekst, maar met de mentale projectie ervan. Er bestaan twee soorten verwerking, de gecontroleerde en de ongecontroleerde werkruimte. In de ongecontroleerde ruimte komt een eerste begrip van de tekst tot stand, die bestaat in het toepassen van voorgevormde betekenisschema´s, die zijn gebaseerd op de perceptieve ervaring van de vertaler. Deze semantische schema´s verschillen op conceptueel vlak niet veel van de cognitieve typen waarover wij hebben gesproken in verband met het lezen.

Net zoals het bij het lezen veel economischer is zich te beperken tot het lezen van stukjes van woorden en zinnen die het mogelijk maken de niet gelezen delen te reconstrueren, zo neigt de geest bij de semantische schema´s ernaar om uit te gaan van gelijkenis van de beweringen van het origineel met reeds gelezen of gehoorde en zich vervolgens eigen gemaakte beweringen.

De semantische schema´s zijn structuren van het lange termijngeheugen die de verwachtingen van de lezer, de door hem gepostuleerde betekenis weerspiegelen. Voor een deel zijn zij al gericht op een vertaalde tekst die, ook al bestaat hij nog niet buiten de vertaler zelf, zich reeds op diens mentale kaart begint af te tekenen.

De macrostrategie bij de vertaling bestaat uit de interactie tussen projectie van het origineel, hypothese over de vertaalde tekst en ongecontroleerde werkruimte. Het gaat voor de ervaren professionele vertaler om een bijna automatisch mechanisme, dat echter bewuster kan worden gevoeld door vertaalkundige analyse van de tekst.

Bij de veronderstelling van het bestaan van de ongecontroleerde werkruimte is uitgegaan van protocollen van hardop-denken (thinking aloud protocols). Aan een aantal vertalers is gevraagd hardop te zeggen wat zij aan het doen waren of van plan waren te doen terwijl ze bezig waren met hun werk. De mentale processen die in deze protocollen zijn opgetekend, hebben de naam "gecontroleerde werkruimte" gekregen. De ongecontroleerde werkruimte is dus die ruimte waarin mentale activiteiten worden uitgevoerd die ontbreken in de protocollen van hardop-denken. In de gecontroleerde werkruimte is de mentale verwerking een bewust proces, omdat de vertaler weet dat bepaalde mechanismen werkzaam zijn, maar tegelijk een onbewust proces voor zover het gaat om automatische mechanismen.

De vertaler die uitsluitend uitgaat van de ongecontroleerde werkruimte heeft geen totaalstrategie die rekening houdt met de vertaalde tekst als geheel; zo´n (hypothetische) vertaler is overgeleverd aan de linguïstische reacties die automatisch worden opgeroepen door waarneming van het origineel. Om van volledige vertaalcompetentie te kunnen spreken, moet hij ook over een rationele macrotekstuele strategie beschikken.

Bibliografie

HÖNIG H. G. Holmes "Mapping Theory" and the Landscape of Mental Translation Processes, in Leuven-Zwart & Naaijkens 1991, p. 77-89.

HOLMES J. S. Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies uitgegeven door R. van den Broeck. Amsterdam, Rodopi, 1988.

van LEUVEN-ZWART K. M. & NAAIJKENS T. (uitg.), Translations Studies: The State of the Art. Proceedings of the first James S. Holmes Symposium on Translation Studies, Amsterdam-Atlanta, Rodopi, 1991. ISBN 90-5183-257-5.

TOROP P. Total´nyj perevod. [De totale vertaling] Tartu, Tartu Ülikooli Kirjastus, 1995. ISBN 9985-56-122-8. Italiaanse vertaling: TOROP P. La traduzione totale. Uitgegeven door B. Osimo. Modena, Logos-Guaraldi, 2000. ISBN 88-8049-195-4. [Van Torop is in het Engels te lezen: Towards the semiotics of translation, in "Semiotica", revue publiée par l'Association Internationale de Semiotique, 2000, vol. 128, afl. 3-4, pag. 595-610.]