"Heen en weer geslingerd tussen de noodzaak die hij voelt om met zijn interpretaties een licht te werpen op de tekst en zo de veelzijdigheid van de betekenissen te helpen verduidelijken.." 1.
De psychoanalyse heeft, afhankelijk van het standpunt van de wetenschappers, de opmerkelijke reputatie dat ze een uit de menswetenschappen ontstane exacte wetenschap zou zijn, of juist een humanistische discipline die in een natuurwetenschappelijke context is uitgedacht. Die reputatie lijkt erg op die van de vertaalwetenschap, ook omdat de hermeneutiek, "de kunst van het begrijpen van antieke monumenten, boeken en documenten" 2 soms lijnrecht tegenover de wetenschap wordt geplaatst:
|
Heden ten dage wordt verwoed en met veel terminologische verwarring gediscussieerd over de vraag of Freud, ondanks zijn bedoelingen, in plaats van een wetenschappelijke theorie een hermeneutische klinische theorie heeft ontwikkeld.3 |
Freud was van oorsprong arts, maar had een brede humanistische ontwikkeling, die hem ertoe bracht om veel begrippen in een beeldende, evocatieve taal te formuleren, in een taal die de indruk wekt van eenvoud en bescheidenheid, van concreetheid en voorlopigheid, van iets niet-absoluuts. Hierin zou de Weense arts, zoals ook door Mahony is opgemerkt, in de pas hebben gelopen met het fundamentele methodologische principe van de wetenschap van zijn tijd, zoals dat door Popper onder woorden is gebracht, namelijk dat "elk wetenschappelijk principe altijd voorlopig moet blijven"
4.
We hebben in de vorige lessen gezien dat volgens Whorf de structuur van de moedertaal grote invloed heeft op de individuele manier waarop iemand het leven en de wereld ziet. Zonder ons te veel te willen laten meeslepen, kunnen we stellen dat de gebruikte taal niet alleen het formuleren van bepaalde begrippen nooit geheel kan verhinderen, maar wél bepaalde expressieve vormen kan vergemakkelijken. Volgens Mahony heeft het feit dat Freud was opgegroeid in een Duitssprekende omgeving een positieve invloed gehad op de ontwikkeling van de psychoanalytische theorie, en stimulerend gewerkt op de bijzondere expressiviteit ervan, die de steriele wetenschappelijke schrijfstijl vermijdt5.
De vertaler van de officiële Engelse uitgave van de werken van Freud, James Strachey, zou daarentegen de opvattingen en expressieve kanten van Freud hebben blootgesteld aan een ideologie die meer in lijn lag met de Britse psychoanalyse van Jones, en die ertoe neigde de metaforische en evocatieve vorm van de freudiaanse begrippen te "verwetenschappelijken".
Een eerste voorbeeld dat Mahony geeft, betreft de vertaling van de titel Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse, die Strachey vertaalde als New Introductory Lectures on Psychoanalysis, "nieuwe inleidende lezingen over de psychoanalyse" terwijl die letterlijker zou kunnen zijn weergegeven als "nieuwe reeks lezingen ter inleiding tot de psychoanalyse". Zoals we zien is Freuds stijl minder absoluut, meer "benaderend", zoals Popper dat noemt.
Nog een voorbeeld vormt de volgende zin, een beroemd citaat van Freud dat de slogan is geweest van de hele beweging van Lacan:
Wo Es war, soll Ich werden
dat Strachey vertaalt als volgt:
Where id was, ego shall be. [waar het Es was, moet het Ich komen]
Een van de belangrijke eigenschappen van deze zin ligt in zijn dynamische betekenis, in de opvatting die een geleidelijke ontwikkeling van het individu voorziet, hetgeen gestalte krijgt in het werkwoord werden. De zin krijgt daarmee een nogal afwijkende betekenis:
Waar het Es was, zal het Ich worden.
De evolutie van het individu is een steeds verdergaande transformatie van wat er leeft in het eigen onderbewustzijn tot bewust materiaal. Anders gezegd, de mens laat zich steeds minder leiden door onbewuste driften, en slaagt er steeds beter in die op bewuste wijze te beheersen. Stracheys vertaling draagt het idee van geleidelijkheid dat in Freuds bewering ligt besloten dus niet over.
Een ander, nogal opvallend geval van ideologische deformatie vormt het libido, dat in het Duits gekenmerkt wordt door Klebrigkeit, wat Strachey vertaalt als adhesiveness, terwijl het in het Duits eerder een sterk idee wekt van "plakkerigheid" dan van "verkleving". Individuen die er moeite mee hebben de lading van hun libido over te dragen op de therapeut, hebben volgens Freud een plakkerig libido, wat een veel preciezer idee geeft van de negatieve connotatie van deze toestand.
Misschien is het meest paradoxale aspect van deze constante interpretatieve vervorming van Freuds teksten door zijn Britse vertaler wel dat zij is toegepast op een discipline die met veel recht kan worden gerekend tot de hermeneutische wetenschappen. De belangrijke intuïtie die aan de basis staat van de psychotherapie die uitgaat van de uiting in woorden, is het feit dat de vertaling van mentaal in verbaal materiaal niet een reeks equivalenties vormt maar net als alle vertaalprocessen iets toevoegt en tegelijk iets ontneemt aan het origineel. Het werk van de analist richt zich vaak vooral op dit "vertaalresidu " van het expressieve werk van de patiënt.
Anderzijds moet de psychoanalyticus bij de interpretatie van dromen - waarop we in de volgende les dieper zullen ingaan - een heuse vertaling maken van het droommateriaal. Het proces van het leren kennen van de patiënt kan worden vergeleken met het leren van een code door de therapeut. Als alle dromen dezelfde taal "spraken" zou een woordenboek, een handboek met droomuitleggingen wellicht genoeg zijn om ze te ontcijferen. Maar elk individu heeft een eigen idiomorfe wijze van dromen - en van onbewust codificeren - en de therapeut moet in staat zijn die code te begrijpen om hem te kunnen vertalen.
De vertaler loopt voortdurend het risico dat hij net als Strachey te werk gaat, de tekst deformerend op grond van zijn eigen uitgangspunten die niet overeenkomen met die van de auteur. Bij deze constatering is het er ons overigens niet om te doen na te gaan hoeveel van de interpretatie gedicteerd is door een bewuste ideologie en hoeveel door onbewuste vervorming.
|
Als de vertaler zich niet geheel bewust is van de belangrijke, zij het soms ook subtiele verschillen - van beroepsmatige, politieke en sociale aard - tussen zijn eigen mening en die van de vertaalde auteur, dan is het waarschijnlijk dat er diverse ideologische vertekeningen in de doeltekst infiltreren. Hoe complexer de brontekst is, des te meer de vertaler zich bewust moet zijn van zijn verschillende stellingname en het daaruit voortvloeiend contaminerend potentieel6. |
Deze overweging, die naar onze mening voor iedere vertaler geldt, geldt dus net zozeer voor iedere lezer - we hebben immers gezien dat ook het lezen een vertaalproces is. Laten we nog even terugkomen op de tegenstelling tussen wetenschappelijk en hermeneutisch, en op een visie van de vertaalwetenschap als "echte" wetenschap. Misschien is de beste manier om te bereiken dat deze zonder twijfel hermeneutische discipline ook een wetenschappelijke basis krijgt deze: te proberen aan de kunst van het interpreteren een wetenschappelijke grondslag te geven, en niet toe te laten dat het onderbewustzijn vervelende grappen uithaalt met degene die interpreteert.
Op de verwantschap van de methoden van de vertaler en de psychoanalyticus komen we nog terug. We willen deze les afsluiten met een laatste citaat uit het diepzinnige essay van Mahony, die met ironisch gevoel voor poëzie de motieven van vertaling, verraad en psychoanalyse met elkaar vervlecht:
|
De roep van de sirene van het onuitputtelijke onderbewustzijn brengt elke psychoanalyticus, of hij nu meer talen kent dan wel maar één, in de verleiding om tegelijkertijd vertaler en verrader te zijn7. |
Bibliografische verwijzingen:
CALVINO I. Se una notte d'inverno un viaggiatore, Torino, Einaudi, 1979 (Nederlandse uitgave: Als op een winternacht een reiziger, vert. door H. Vlot, Amsterdam, Bert Bakker 1982).
MAHONY P. Hermeneutics and ideology: on translating Freud, in Meta. Journal des traducteurs. Translators's Journal. Montréal, Les Presses de l'Université de Montréal, 1994, vol. 39, n. 2, p. 316-324. ISSN 0026-0452. ISBN 2-7606-2456-0.
POPPER K. The Logic of Scientific Discovery, New York, Harper & Row, 1965.
1 Calvino 1979, p. 68 (Calvino 1982, p. 57).
2 Deze definitie treffen wij reeds aan in het Dizionario universale critico, enciclopedico della lingua italiana [Universeel kritisch en encyclopedisch woordenboek der Italiaanse taal] van D'Alberti di Villanuova uit 1797.
3 Mahony 1994, p. 319. Vertaling van B. Osimo.
4 Popper, 1965, p. 280. Vertaling van B. Osimo.
5 Mahony 1994, p. 317.
6 Mahony, 1994, p. 321-322. Vertaling van B. Osimo.
7 Mahony 1994, p. 322. Vertaling van B. Osimo. De woordspeling traditore-traduttore (vertaler-verrader) die al in de hoofdstukken over Roman Jakobsón in het eerste deel van de cursus aan de orde is gekomen, gaat in het Nederlands onherroepelijk verloren.
|
|
