LOGOS - Multilingual Translation Portal

12. Het lezen van dromen

"Lezen zonder de beklemming dat je daad niet
geconcretiseerd wordt in enig tastbaar object" ¹.

We hebben in de vorige les gezien hoe belangrijk het onderbewustzijn van de lezer is voor de mogelijke interpretaties en welke rol de interpretatieve vervorming ook bij de geschiedenis van de psychoanalyse heeft gespeeld. Er zijn talloze punten waarop het lezen van een tekst en de psychoanalyse elkaar raken, en met name wanneer we het begrip "tekst" zo ruim opvatten als in het geval van de totale vertaling.

Op dit gebied levert een essay van Carol Schreier Rupprecht² over de relaties tussen vertaling en verwerking van dromen een belangrijke bijdrage. Deze relaties, die in de optiek van het essay worden gezien als potentiële bijdragen tot de ontwikkeling van de droomtheorie, kunnen in ons geval in complementaire zin beschouwd worden: de theorie van de droom kan veel bijdragen tot het begrijpen van de mechanismen van de vertaling, en in het bijzonder tot die van het lezen.

Laten we beginnen met de volgende uitspraak van Freud:

Ein Traum ist in der Regel unübersetzbar in andere Sprachen und ein Buch wie das vorliegende, meinte ich, darum auch³.

Of, in het Nederlands:

Een droom is in de regel onvertaalbaar in andere talen en een boek als het voorliggende, geloof ik, daarom ook.

Zoals we zien is het in zekere zin, als wij het op die manier willen lezen, Freud zelf die met de metafoor van de droom als tekst de basis legt voor de opvatting van de totale vertaling. De droom is één van vele verschillende soorten tekst, zijn interpretatie is een van de talrijke soorten vertaling, en om precies te zijn, een dubbele vertaling.
Aan de ene kant is de dromer (degene die een droom heeft) bezig met vaak fragmentarische herinneringen van beelden, klanken, soms ook met een betoog dat in verschillende en zelfs in verzonnen talen gesteld kan zijn, scènes die op elkaar volgen zonder een duidelijke logica, geuren en ervaringen op het gebied van de tastzin. Dit materiaal, dat in een andere code is gesteld, moet hij vertalen in woorden om het te kunnen uitdrukken, beschrijven, op schrift stellen of vertellen aan de psychoanalyticus: een duidelijk geval van intersemiotische vertaling. Anderzijds moet de psychoanalyticus een vertaling maken uit het verbale materiaal dat de dromer hem heeft aangedragen en zo een reconstructie te maken van de gedachten van de droom, dat wil zeggen, van het mentale materiaal dat de dromer in woorden heeft vertaald om het te vertellen.
Freud stelt dat de gedachten van de droom en de inhoud van de droom zich aan ons voordoen als twee versies van hetzelfde onderwerp in twee talen. De inhoud (het verhaal van de patiënt) is een soort transcriptie (Übertragung) van de gedachten van de droom in een ander expressief medium. Door vergelijking van bron- en doeltekst moet de vertaler (de psychoanalyticus) de eigenschappen en de syntactische wetten van de droom ontdekken door middel van een procédé van herleiding (abductie)⁴. Wat in de narratologie wordt gezien als de strategie van de auteur, die de vertaler-criticus tracht te ontdekken door uit te gaan van de tekst (het resultaat), is hier de strategie van de vervorming van onbewuste gedachten (de latente inhoud), die de vertaler-psychoanalyticus tracht te ontdekken door uit te gaan van de duidelijke inhoud van de droom (het resultaat).
Volgens de theorieën van Freud maakt het onderbewustzijn gebruik van een soort "onbegrijpelijke vertaling" om verdrongen mentaal materiaal - dat materiaal werkt namelijk belemmerend voor het functioneren van het Ik - uit te drukken in de vorm van achterwege gebleven handelingen, dromen en moeilijk verklaarbaar gedrag. De doeltekst van die onbegrijpelijke vertaling wordt "geopenbaarde inhoud" of "duidelijke inhoud" genoemd en het doel van de psychoanalyticus is die terug te vertalen in "latente inhoud". Als we even afstappen van de beperkte relatie patiënt-psychoanalyticus, kunnen we stellen dat iedereen die een droom tracht te begrijpen door gebruik te maken van een interpretatieve sleutel, die is gebaseerd op het bestaan van het onderbewustzijn en de expressie daarvan in de droom, zich in dezelfde positie bevindt als een kritische lezer die tracht een vertaling te begrijpen. Deze gaat namelijk uit van het resultaat (de doeltekst), om te begrijpen wat de gebruikte vertaalstrategie is geweest, echter zonder de mogelijkheid (waarover de criticus van de verbale vertaling wel beschikt) om een vergelijking te maken met de brontekst: een puur herleidend proces.
Wie dromen wil leren interpreteren is een polyglotte vertaler die zich stort op een tekst in de veronderstelling dat hij de code niet kent, noch in lexicale noch in syntactische termen. Men kan hem misschien vergelijken met iemand die zich opmaakt te luisteren naar het verhaal van twee onbekenden die elkaar toevallig hebben ontmoet, van wie hij, eerder nog dan de inhoud, de gebruikte code van de gedachtewisseling moet afleiden.
Een ander interessant punt van overeenkomst tussen droomuitlegging en vertaling ligt in het verschil tussen primaire en secundaire bewerking. In de droomleer verstaat men onder primaire bewerking de vertaling van de brontekst in woorden, terwijl de secundaire bewerking de woorden die het resultaat zijn van de doeltekst van de eerdere bewerking op hun beurt tot brontekst maakt. Deze bewerking heeft als doel een tweede doeltekst te produceren die niet alleen uit woorden bestaat, maar ook tekstuele cohesie en coherentie vertoont.
Een paar voorbeelden laten zien wat dit betekent. Eerst een droom die is weergegeven volgens de canons van de primaire bewerking:

Sponsor schoonmaak wc´s. Graffiti buiten ruimten verwijderd. Educatieve software. Vermindering schuttingtaal.

En nu een vertaling hiervan door middel van secondaire bewerking:

De openbare toiletten, die altijd smerig zijn, hebben een sponsor gevonden, de Coöp, die er niet alleen voor zorgt ze schoon te houden, maar ook speciale borden heeft geïnstalleerd voor graffiti. Een bordje wijst erop dat buiten deze ruimten aangebrachte graffiti kunnen worden verwijderd. Er is ook een bord met gedetailleerde informatie die door de gebruikers ook door middel van interactieve software online kan worden geraadpleegd, en die onder meer betrekking heeft op seks, voorkoming van SOA en tips geeft hoe men zich van de wc´s kan bedienen zonder andere gebruikers en schoonmakers overlast te bezorgen. Onderzoek op het vlak van de sociale psychologie heeft geleid tot de conclusie dat als de graffiti en schuttingtaal hun vaste plaats krijgen, er veel minder destructief wordt opgetreden omdat het schrijven ervan het karakter van overtreding verliest, en bovendien het artistiek gehalte van de graffiti verbetert.

Het secundaire proces vindt plaats om lacunes in de syntaxis en in de begrijpelijkheid van de primaire tekst op te vullen. Het valt op dat het eerste proces sterk doet denken aan overeenkomstigheid, en het secundaire proces aan aanvaardbaarheid (zie onder meer les 20 van deel I). Het eerste element dient ertoe de code van de boodschap te veranderen, het secundaire heeft de functie hem genietbaar te maken. In dit laatste, secundaire proces, bestaat echter het risico dat de genietbaarheid van de tekst in sommige gevallen ten koste gaat van de overeenkomst met de brontekst (de droom).
Met andere woorden, de tekstuele coherentie die in de doeltekst voortkomt uit de secundaire bewerking komt niet altijd overeen met een tekstuele coherentie in de brontekst. Soms is het veeleer het resultaat van een te ver doorgeschoten poging van de vertaler (of van degene die zijn droom beschrijft) om de droom te verduidelijken, waarbij hij in naam van de leesbaarheid het materiaal van de brontekst gaat aanvullen of wijzigen.
Als we het begrip totale vertaling uitbreiden tot de dialectiek geest/verbale expressie, droom /interpretatie, ook al was zo´n uitbreiding niet voorzien in de oorspronkelijke formulering van de leer daarvan, lijkt dit ons zowel in lijn te liggen met de geest van de theorie, als een nuttige bijdrage te leveren aan de wederzijdse verrijking tussen psychologie en vertaalkunde, en vooral voor wat de theorie van het lezen betreft.

Bibliografische verwijzingen:

CALVINO I. Se una notte d'inverno un viaggiatore, Torino, Einaudi, 1979 (Nederlandse uitgave: Als op een winternacht een reiziger, vert. door H. Vlot, Amsterdam, Bert Bakker 1982).

FREUD S. Die Traumdeutung, Leipzig, Deuticke,1900. (Nederlandse uitgave: De droomduiding, vert. door Th. Graftdijk, Meppel, Boom 1987).

RUPPRECHT C. S. Dreaming and the impossible art of translation, in Dreaming, Association for the Study of Dreams, vol. 9, n. 1, 1999.

¹ Calvino 1979, p. 178 (Calvino 1982, p. 144).
² Schreier Rupprecht, 1999.
³ Freud 1900, p. 104.
⁴ Hierop komen we in de volgende lessen terug.