"En daarbij, het luisteren naar iemand die uit een andere taal vertaalt, houdt in dat er een aarzelende beweging rond de woorden hangt, een ruimte waarin alles onbepaald is en provisorisch [...]"¹.

Nu we hebben gezien wat sommige geleerden hebben gezegd over het lezen en waarnemen van de tekst in het algemeen, zullen we wat meer ingaan op de problematiek van het vertalen en bekijken op welke manier het bepalen van de betekenis van de tekst invloed heeft op de transpositie en de hercodering ervan.

Aleksandr Davìdovich Shvejcer heeft dit probleem geanalyseerd door allereerst een onderscheid te maken tussen betekenis (znachenie) en zin (smysl). Betekenissen als zodanig zouden volgens hem te maken hebben met de structuur van de concrete taal in kwestie. Betekenissen zouden aldus een afgeleide zijn van puur talige tekens en uitsluitend moeten worden gezocht in de context van de code waarvan ze deel uitmaken. Gezien het feit dat de wereldvisie van een cultuur tot uitdrukking komt in een natuurlijke taal, onder meer door een hoeveelheid woorden die in die taal bestaan en door verdeling van de tot uitdrukking gebrachte sememen onder de woorden die ze kunnen uitdrukken, heeft het geen zin om de betekenis van een woord te zoeken in een woord uit een andere taal en een andere cultuur. Elk woord zou volgens Shvejcer slechts binnen de linguïstische code van de eigen taal een betrekkelijk precieze betekenis hebben.

Als we deze hypothese als correct zouden aanvaarden, dan zou het heel gewaagd zijn te proberen een tweetalig woordenboek op te zetten of uit te geven (hoe beschrijf je de "precieze" betekenis, al is het slechts de linguïstische, van een woord door middel van woorden uit een andere taalcode?), terwijl het minder riskant lijkt eentalige woordenboeken te produceren, waarin binnen dezelfde code getracht wordt de betekenis van een woord met andere woorden te beschrijven.

Shvejcer stelt impliciet dat het bijna altijd mogelijk is te begrijpen wat een woord aangeeft in een specifieke context, hoe moeilijk het ook kan zijn om betekenissen van woorden te bepalen door middel van andere woorden uit andere codes. Misschien is zijn visie een beetje optimistisch, maar we zullen voorlopig zijn redenering nog even volgen.

Zoals we weten, verandert bij aanpassing van de culturele context tevens het semiotische netwerk van verwijzingen en daarmee verandert - dat kan althans gebeuren - de zin van wat wordt gezegd. We kunnen het onderscheid tussen zin en denotatie als volgt definiëren: de zin is de waarde die een bepaalde denotatie binnen een bepaalde cultuur aanneemt. Hoe verder de beide culturen - van brontekst en doeltekst - uiteenliggen, hoe verder de chronotopen waaruit ze bestaan van elkaar verwijderd zijn, hoe meer gevallen van discrepantie tussen denotatie en zin optreden, of anders gezegd, tussen denotatie van de talige betekenis en de culturele betekenis (zin). Denotatie is een categorie van de taal, terwijl zin een categorie is van het betoog, van de uiting, van de tekst. Vygotskij beweerde: "De betekenis van een woord is een potentie die haar verwezenlijking vindt in de levende taaluiting in de vorm van zin"³. Shvejcer stelt in zijn voetsporen dat

In de interlinguale vertaling gaat het er ons bijna altijd om de te zin vertalen en niet de betekenis, en daarom is dit een verschil dat we niet uit het oog mogen verliezen. Maar is het altijd mogelijk om de zin te onderscheiden van de betekenis? En - wat bijna nog belangrijker is - is de zin een dusdanig verheven eenheid dat ze kan worden geuit los van de linguïstische en culturele context?

Hierover is Lvovskaja optimistisch, want zij stelt dat we die vragen mogen beantwoorden met "ja". Voor de Russische onderzoekster heeft de linguïstische betekenis alleen waarde binnen de eigen code omdat die een systemische waarde heeft, terwijl de zin kan overleven bij verandering van context, maar in verschillende talen op verschillende wijze tot uitdrukking wordt gebracht:

Laten we eens kijken hoe dat verschil in concreto in de tekst kan worden geïllustreerd. Shvejcer geeft het voorbeeld van killing, murder en manslaughter. Terwijl killing een algemeen woord is dat zonder nadere specificatie "doding, moord" betekent, betekent murder, vooral in juridisch taalgebruik "moord met voorbedachte rade" en manslaughter "doodslag". Het onderscheidende element dat het verschil tussen murder en manslaughter gestalte geeft, is de vrijwilligheid/onvrijwilligheid van de daad - in het Nederlands recht de "opzet", wat op hetzelfde neerkomt -, maar dit betekent niet dat het in elke co-tekst - context van de uiting - nodig is te specificeren of het gaat om "vrijwillige doding" of "onvrijwillige doding".

Bijvoorbeeld in de zin "Am I supposed to have committed a murder?" ("Word ik ervan beschuldigd een moord te hebben gepleegd?"), is de hiervoor in de tekst beschreven situatie zodanig dat de tegenstelling vrijwillig/onvrijwillig wordt geneutraliseerd, en daarom zou het vreemd zijn als de vertaling luidde: "Word ik ervan beschuldigd iemand opzettelijk te hebben gedood?"

Toch zijn er gevallen waarin de tegenstelling vrijwilligheid/onvrijwilligheid wordt geactiveerd, en de tekst alleen valt te begrijpen als we daar rekening mee houden. In de zin "The Pentagon lawyers are leaning over backwards to prove that the Songmy massacre was killing, not murder", wordt dit verschil duidelijk van primair belang, en daarom moet er in een vertaling rekening mee worden gehouden⁶.

Er bestaan gevallen waarin het verschil tussen betekenis en zin nogal gemarkeerd is, maar de context (en de overeenkomst tussen twee culturen voor wat betreft de mogelijkheid dat die contextuele situatie ontstaat) kan de vertaler te hulp komen.

In de prozaïsche situatie waarin iemand een telefoontje krijgt dat voor een andere ontvanger bestemd is, bestaan in de diverse talen de uitdrukkingen

Vy ne tuda popali

You must have the wrong number

Sie haben falsch gewählt

Lei ha sbagliato numero

U heeft het verkeerde nummer.

In de hedendaagse culturen waarin het gebruik van de telefoon algemeen verbreid is, heeft een lezer er weinig voor nodig te begrijpen om welke situatie het hier gaat en deze te herinterpreteren met behulp van woorden die in de doelcultuur gebruikelijk zijn voor de in de broncultuur beschreven situatie. Daarom zou het heel vreemd lijken als wij in het Engels de volgende vertaling van de Russische zin tegenkwamen:

You have not hit there.

Uit een oogpunt van communicatieve doelmatigheid ligt het veel meer voor de hand te kiezen voor de zin "You must have the wrong number" en die in de tekst in te voeren zonder zich het hoofd te breken over de problemen op het vlak van linguïstische overeenkomst van de afzonderlijke woorden.

Anderzijds geeft deze redenering aanleiding niet alleen stil te staan bij de betekenis van de taaluitingen, maar ook bij hun markering. De Russische zin Vy ne tuda popali is niet gemarkeerd, dat wil zeggen het komt overeen met dat wat iedereen zou kunnen zeggen in een situatie als de beschrevene. Maar laten we ons eens voorstellen dat het antwoord juist wél gemarkeerd is en dat iemand aan de telefoon bijvoorbeeld zegt:

People dialing this number usually want to talk to someone else.

In dat geval moet een adequate vertaling rekening houden met die markering (het gaat hier om een signaal dat naar de lezer wordt gezonden om hem erop te wijzen dat degene die spreekt op een ongebruikelijke manier spreekt, waarbij de reden van die vreemde wijze van uitdrukking in de lucht blijft hangen) en moet de vertaler proberen de uitdrukking weer te geven door middel van een net zo gemarkeerde uiting, zo mogelijk op dezelfde manier.

We zien dat de veronderstelde eenheid van zin onbereikbaar is, ook al stijgen we van het niveau van de linguïstische codes op tot dat van de semiotische codes. Wat er met de betekenis gebeurt tussen twee linguïstische codes - dat het onmogelijk blijkt in een code een woord te vinden dat "overeenkomt" met dat van een andere code - gebeurt ook met de zin. In beide semiotische codes kan een enorm verschil in zin bestaan tussen twee perfect identieke handelingen. Als bijvoorbeeld een volwassen man zijn handen in zijn zakken steekt heeft dat in sommige culturen de connotatie van een primitief en vulgair gebaar, zoals alleen onopgevoede lieden verrichten, terwijl het in andere culturen in gezelschap heel gewoon gedrag is. En dit gebeurt zonder dat we hoeven te verwijzen naar hedendaagse culturen die geen broeken of broekzakken kennen, of die van het verleden. En om dicht bij huis te blijven: het gebaar dat in Italië gebruikelijk is om "kom eens hier" mee aan te geven, wordt door een Nederlander opgevat als het gebaar voor "ga weg". We zouden ons dus niet mogen verbazen als de eenvoudige zin "You must have the wrong number" in sommige culturen werd opgevat als een vijandige communicatie of een uiting van een onopgevoed persoon. Iemand zou bijvoorbeeld beledigd kunnen raken omdat het ingetoetste nummer "verkeerd" wordt genoemd, terwijl het in werkelijkheid een ethisch correct nummer is dat de eigenschap heeft dat het niet kan dienen voor een verbinding met een zeker ander toestel.

Bibliografische verwijzingen:

CALVINO I. Se una notte d'inverno un viaggiatore, Torino, Einaudi, 1979 (Nederlandse uitgave: Als op een winternacht een reiziger, vert. door H. Vlot, Amsterdam, Bert Bakker 1982).

LVOVSKAJA Z. D. Teoreticheskie problemy perevoda, Moskvà, Nauka, 1985.

SCVEJCER A. D. Teorija perevoda: status, problemy, aspekty, Moskvà, Nauka, 1988. ISBN 5-02-010882-0.

VYGOTSKIJ L. S. Izbrannye psihologicheskie issledovanija, Moskvà, 1956.