"[...] die zwijgende stem die tegen haar praat door middel van boeken, deze schim met duizend gezich- ten en toch zonder gezicht, des te ongrijpbaarder aangezien voor Ludmilla schrijvers nooit geïncar-neerd zijn in individuen van vlees en bloed, ze voor haar alleen bestaan op de gedrukte bladzijden [...]"¹.

Na in de vorige hoofdstukken de extratekstuele (buiten de tekst liggende) factoren die bij de analyse van belang zijn te hebben bestudeerd, zullen we nu stilstaan bij de elementen die deel uitmaken van de tekst, en in het bijzonder bij de inhoud. Van de verschillende door Nord behandelde aspecten willen we allereerst de dialectiek benadrukken tussen de culturele competentie van de lezer-vertaler die bezig is met de vertaalkundige analyse en zijn linguïstische competentie. Nord geeft het volgende grapje als voorbeeld:

In dit geval heeft de ontvanger voldoende linguïstische capaciteit, maar niet genoeg culturele competentie om te begrijpen, dat "De twaalfde avond of wat u maar wilt" de titel van een komedie van Shakespeare is.

Een ander mogelijk obstakel voor het vertalen vormen de begrippen die in de tekst als algemeen bekend worden aangenomen. Het aanwijzen van dergelijke impliciete begrippen is het voornaamste probleem bij de analyse, want soms zijn ze voor de vertaler vanzelfsprekend, maar dat betekent nog niet ze dat ook zijn voor de modellezer van de doeltekst, tot wie de vertaler zich richt. Nord adviseert om in de eerste versie zijn toevlucht te nemen tot een simplificerende parafrase, waaruit gewoonlijk duidelijk naar voren komt welke elementen zijn weggelaten. Zo'n parafrase zou beslist niet moeten fungeren als een eerste vertaling, maar alleen ertoe dienen impliciete elementen aan het licht te brengen.

De vertaaltechniek van Nord maakt veel gebruik van compensatie. Dit procédé bestaat erin om, indien het moeilijk of onmogelijk is een element uit de brontekst te vertalen, het residu te compenseren door dat begrip ergens anders in de tekst tot uitdrukking te brengen. Volgens de voorstanders van compensatie bestaat de mogelijkheid om met enige precisie vast te stellen wat een bepaald element van de tekst uitdrukt, en bestaat het doel van het vertaalproces erin om de lezer van de doeltekst een tekst te verschaffen die een soort "algebraïsche som" van de betekenissen van het origineel vormt.

Aan de hand van deze veronderstelling illustreert Nord het probleem van de plaatsing van een tekst van Cortázar, die zich afspeelt op een plek die niet expliciet wordt verduidelijkt. Uitgaande van die beschrijving kan worden vastgesteld of het verhaal zich afspeelt in een standaardcontext of in een luxueuze omgeving en, meer in het algemeen, in welke culturele context. De suggestie is te proberen om het register waarmee de zin: "tomamos café con leche" moet worden uitgedrukt beter begrijpelijk te maken, en wel met "we drink our morning coffee" als het gaat om een neutraal register, "we have our coffee with milk" als het gaat om een niet nader gespecificeerde vreemde omgeving, "we have café au lait" als het verhaal zich in Frankrijk afspeelt, en "we have our ham and eggs" als de vertaling wordt aangepast aan de cultuur van de lezer van de doeltekst, in dit geval de Britse.

Ook al zijn we in staat om uit de beschrijving het soort culturele context op te maken, toch geloven wij niet dat we de intenties van de auteur moeten benadrukken door ook in andere delen van de tekst die niet in die zin zijn gemarkeerd ons in die richting te begeven. De door Nord gegeven voorbeelden kunnen echter interessant zijn voor wat we in het derde deel van de cursus nader zullen bestuderen over de analytische (adequate) of synthetische (aanvaardbare) opzet van een tekst en over de diverse manieren waarop een tekst als "aanvaardbaar" kan worden beschouwd.

Voor wat de voor de cultuur van de brontekst kenmerkende verschijnselen en de typische objecten (de realia) ervan betreft, geeft Nord een heel interessant voorbeeld van Balcerzan, die Pablo Neruda in het Pools heeft vertaald.

De verklarende strategie van Balcerzan, die voorstelt jacaranda te vertaler als 'paarse jacarandaboom' enz., is eerder geschikt voor een inleiding tot het werk van Neruda dan voor een vertaling van diens poëzie. Voor de Poolse lezer van de vertaling van Balcerzan zal het moeilijk zijn om een idee te krijgen van de formele aspecten van Neruda's gedichten, maar de reële verwijzingen (in dit geval naar de natuur) zullen hem duidelijk zijn. Het komt trouwens heel vaak voor dat een vertaler een veel grotere verantwoordelijkheid als bemiddelaar op zich neemt dan de cultuur van hem vraagt.

Als de lezer de jacarandá tegenkomt en niet weet waarom het gaat, dan heeft hij in elk geval de klank van het woord - een niet onbelangrijk gegeven in een gedicht - en als hij het woord objectief in zijn context wil plaatsen, dan kan hij dat doen in de marge van het lezen van het gedicht. Omgekeerd raakt de lezer die de verklaring tegenkomt, de smaak kwijt van datgene wat bewust tussen de regels is geschreven en kan die niet meer terugkrijgen.

De culturele achtergrond van een tekst wordt door Nord onderverdeeld in verschillende mogelijke categorieën: biografie van de auteur, esthetische theorieën, literaire genres, ideologie, religie, filosofie, mythologie, sociaal-politieke context, instructie⁴. En het is vaak duidelijk dat het vertalen of expliciet maken van deze realia, ook al gebeurt dit nog zozeer met de bedoeling om de communicatie te vergemakkelijken, misverstanden in het leven roepen. We geven een voorbeeld:

De familie Polak eet kosjer.

De verklarende vertaling van deze zin zou kunnen zijn:

De familie Polak eet alleen maar geschikt/toegestaan voedsel.

In het eerste geval kan de lezer die het woord "kosjer" niet kent het in het woordenboek opzoeken (daar is het te vinden), waarna het hem duidelijk zal zijn dat we ons in het milieu bevinden van joodse religieuze voorschriften. In het tweede geval is het moeilijker om de context te bepalen, en iemand zou op het verkeerde spoor gebracht kunnen worden en denken dat volgens de auteur elk voedsel dat niet kosjer is ongeschikt is om te eten, terwijl het in werkelijkheid een neutrale constatering betreft.

Het culturele verschil tussen brontekst en doeltekst kan ook problemen veroorzaken in de vorm van semantische overbodigheid of redundantie (het gaat hier niet om linguïstische redundantie: dat is het verschijnsel dat bijvoorbeeld in het Frans de zin "je ne sais pas" een dubbele ontkenning bevat, hetgeen echter conform de grammaticale regels is). Als in een Engels tekst de zin "Hij dronk een glas kriek lambic, een rood Belgisch bier gemaakt van zure kersen" voorkomt, dan zou de vertaling ervan in het Nederlands redundant zijn, omdat we mogen veronderstellen dat de Nederlandse modellezer weet wat kriek lambic is. Ook het tegenovergestelde kan voorkomen:

Elke ochtend sprak hij de Bordeaux aan.

Vertaald naar een cultuur die de Franse wijn niet kent, zou deze zin weinig informatief kunnen zijn. De communicatie moet altijd een evenwicht zien te vinden tussen redundantie en informatieverschaffing, en volgens sommige wetenschappers, zoals Nord, moet de vertaler dit probleem oplossen en tussenbeide komen door uitspraken te generaliseren of te concretiseren al naar gelang het culturele verschil. In deze fase van de cursus kunnen we ermee volstaan te wijzen op de kwestie, waarop we in het derde deel, dat gewijd is aan de productie van de tekst, terug zullen komen.

Bibliografische verwijzingen:

CALVINO I. Se una notte d'inverno un viaggiatore, Torino, Einaudi, 1979 (Nederlandse uitgave: Als op een winternacht een reiziger, vert. door H. Vlot, Amsterdam, Bert Bakker 1982).

NORD C. Text Analysis in Translation. Theory, Methodology, and Didactic Application of a Model for Translation-Oriented Text Analysis, uit het Duits vertaald door C. Nord en P. Sparrow, Amsterdam, Rodopi, 1991, ISBN 90-5183-311-3