"Los Stone no sólo asumían ser el modelo de los Alabaster, sino que querían encarnarlos [...]"1.
"The Stones not only assumed themselves to be the model of the Alabasters, but wanted to incarnate them [...]"2.
Er bestaan veel gemeenplaatsen en generaliseringen over vertalen, opvattingen die de echte discussies dreigen te verstikken. Toen er nog geen vertaalwetenschap bestond, hebben generaties lang massa´s dilettanten hun mening ten beste gegeven over vertalingen en daarbij royaal gebruik gemaakt van categorieën die ze aan andere wetenschappen hadden ontleend, en van vooroordelen en banale gedachten die ze hier en daar hadden opgevangen en die ze zich meteen hadden toegeëigend als onwrikbare axioma´s. Nu we bezig zijn met dat deel van het vertaalproces dat bestaat in de productie van de vertaalde tekst oftewel de doeltekst, zullen we alvorens de grijper van onze shovel in de grond te steken en te beginnen met ons graafwerk, eerst proberen enige muggenlarven te verwijderen die zich gevormd hebben aan de oppervlakte van de modderpoel: bewerking, trouw, letterlijkheid en vrijheid.
Het begrip "bewerking" staat traditioneel gezien lijnrecht tegenover dat van "vertaling", wanneer men commentaar geeft op de herkomst van een tekst. "Is het een vertaling?" "Nee, het is een bewerking". In de omgangstaal betekent dit antwoord gewoonlijk dat de tekst niet (alleen) onderworpen is aan interlinguale vertaling, maar ook opzettelijk en expliciet is gemanipuleerd, bijvoorbeeld om een van de volgende redenen:
1) de brontekst was te lang in verhouding tot de voor de doeltekst beschikbare ruimte; de opdrachtgever heeft dus expliciet gevraagd om een vertaling waarin is geknipt, en heeft de gewenste omvang van de doeltekst aangegeven; iemand zou kunnen denken dat deze manier van doen beperkt blijft tot technische en informatieve teksten, maar ik heb meegemaakt dat ze ook bij literaire teksten voorkomt;
2) als de doelgroep van de doeltekst een jeugdig publiek is, wil de uitgever zich houden aan een sociale opvatting (canon) van wat "geschikt" of "ongeschikt" is voor een kind, en wil een bewerking het licht doen zien waarop een of meerdere vormen van censuur zijn toegepast: censuur van seksuele verwijzingen, van gewelddadige passages (gewoonlijk fysiek geweld), van woorden die "te moeilijk zijn om uit te spreken", door een regime gewilde politieke censuur, censuur van gedrag dat wordt beschouwd als indruisend tegen de publieke moraal, enz.
3) idem, ook al is de tekst gericht op een volwassen publiek;
4) de culturele eigenschappen van het publiek van de doeltekst zijn zo verschillend van die van het oorspronkelijke publiek dat een wezenlijke wijziging van de inhoud van de tekst is vereist om die beter passend te maken voor de werkelijkheid waarin hij zal worden gebruikt; dit punt speelt vooral bij teksten van praktische aard, zoals instructies, gebruiksaanwijzingen van machines, computerprogramma´s enz.
Al deze vormen van bewerking horen thuis in de wereld van de vertaling, want net als alle andere vertalingen worden ze gekenmerkt door de aanwezigheid van een brontekst of origineel, van een doeltekst of vertaling, van een modellezer en van een dominant met een hele hiërarchie van subdominanten onder zich.
Anderzijds kan ook gesteld worden dat elke vertaling een bewerking is, hoewel de diverse vertaalstrategieën het begrip bewerking op een heel andere manier zien. Aan de noodzaak tot vertaling ligt de behoefte aan bewerking, van in- en export van de ene cultuur naar de andere ten grondslag. Die behoefte kan voortkomen uit problemen met het begrip van de oorspronkelijke code, en die kunnen weer te wijten zijn aan geringe of geheel ontbrekende kennis van de code (bij een interlinguale vertaling), aan een afwijkende culturele plaatsing binnen dezelfde natuurlijke code (als het bijvoorbeeld gaat om een populariserende versie van een wetenschappelijke tekst). Maar ook afgezien van de problemen met het begrip van de tekst, kan de noodzaak bestaan om op een andere manier te communiceren dan de oorspronkelijk bedoelde, zoals bij een andere semiotische code (bijvoorbeeld bij de verfilming van een roman), of bij een verschillende uitvoering binnen een zelfde semiotische code (zoals een gitaarbewerking van een muziekstuk dat oorspronkelijk is geschreven voor harp).
Een principieel verschil tussen "vertaling" en "bewerking" bestaat niet. Als we een vertaling opvatten als bewerking, kan het enig nut hebben te bekijken op hoeveel verschillende wijzen de bewerking van een geschreven tekst kan worden opgevat, wat er waaraan moet worden aangepast, wie zich aan wie moet aanpassen en waarom. In het vorige deel van de cursus, dat aan tekstbegrip, lezen en interpretatie was gewijd, was het te vroeg om stil te staan bij het "bewerkende" aspect van de vertaling, omdat de interpretatie door de vertaler, of die nu bewust of onbewust plaatsvindt, los staat van de modellezer die hij in de schrijffase voor ogen zal hebben. Nu wij ons echter bezighouden met de productie van de tekst, komt deze kwestie wél naar voren.
De vertaler is degene die zich aanpast aan iemand anders of, zo men wil, iemand die zich aanpast tegen betaling. Op de vertaler wordt een beroep gedaan wanneer in een proces van culturele bemiddeling een van beide partijen niet de energie, de belangstelling of het verlangen heeft om zich aan de ander aan te passen. Gaat het om de auteur van een geschreven verbale tekst, dan zal die zelden in meerdere talen schrijven, en nog minder als hij zich op het literaire vlak beweegt. Een van de bekendste gevallen is dat van Vladìmir Nabókov, die eigen werken uit het Russisch in het Engels heeft vertaald en omgekeerd, omdat hij hoogst ontevreden was over de vertalingen van zijn werken door anderen, en toch de wens had zijn werken vertaald te zien. Op de rand van ons eigen taalgebied ligt het geval van André Brink, die veel van zijn vroege werken eerst in het Afrikaans schreef en vervolgens in het Engels vertaalde om een groter publiek te bereiken.
Veel vaker en om meerdere redenen komt het voor dat lezers andere talen leren om auteurs die niet of op niet geheel bevredigende wijze zijn vertaald, in het origineel te kunnen lezen.
Wanneer noch het één noch het ander gebeurt, zoals in de meeste gevallen, dan hebben we te maken met een brontekst en een potentiële lezer, en moet de één aan de ander worden aangepast: of de tekst aan de lezer, of de lezer aan de tekst.
Wat bedoelen we met aanpassing van de lezer aan de tekst? In het algemeen kan alles wat in deze categorie thuishoort worden samengevat in het begrip "doeltekst" of paratekstueel apparaat. Een lezer kan bijvoorbeeld niet in staat zijn om enkele aspecten van de tekst te begrijpen doordat hij niet op de hoogte is van bepaalde culturele verschijnselen in het milieu dat die tekst heeft voortgebracht. Als men zich in dat geval richt op de lezer en niet op de brontekst, kan men een tweede tekst voorbereiden, de doeltekst, waarin informatie wordt verstrekt en aanwijzingen voor interpretatie van de moeilijkste elementen worden gegeven. Als voorbeeld kan hier gelden wat Dirk Delabastita heeft gedaan in zijn belangrijke werk There's a Double Tongue: dat van de creaking shoes (krakende schoenen) in Shakespeare´s King Lear.
Het onuitgesprokene in Shakespeare´s tekst is dat in de Elisabethaanse cultuur krakende schoenen erg in de mode waren. Wat een lezer uit onze tijd als een gebrek zou kunnen zien, was voor de auteur van het werk een teken van distinctie en verraadt zijn gevoeligheid voor de canon op het gebied van kleding. Als een vertaalstrategie opteert voor aanpassing van de lezer aan de tekst, kan men denken aan een doeltekst (waarvan een voetnoot, een voorwoord of een andere handreiking deel uitmaakt) die de lezer hierover informeert (zoals wij de lezers van onze cursus hiervan op de hoogte brengen).
(Wanneer echter wordt gekozen voor aanpassing van de tekst aan de lezer, zou de tekst worden gewijzigd en zou in plaats van de creaking shoes een element kunnen worden gekozen dat de moderne modellezer doet denken aan een dandy.)
Aanpassing van de lezer aan de tekst kan – althans in theorie – betekenen dat vele uiteenlopende strategieën kunnen worden toegepast om de potentiële lezer informatie te verstrekken die hij nodig heeft om de tekst te decoderen. Als we dit tot in het absurde doorvoeren, zouden we kunnen stellen dat een interlinguale vertaler die de taak heeft een versie van een tekst te produceren, kan kiezen voor een puur metatekstuele vertaling en zich onthouden van iedere tekstuele vertaling en in plaats daarvan een handboek schrijven waarmee de lezer de taal van het origineel kan lezen. Zoals blijkt uit dit voorbeeld, is het voor de keuze van de vertaalstrategie heel belangrijk te weten wat voor modellezer men voor ogen heeft, zowel voor wat de periode in de tijd betreft als voor wat men wil bereiken.
Bibliografische verwijzingen:
DELABASTITA D. There's a Double Tongue. An Investigation into the Translation of Shakespeare Wordplay with Special Reference to Hamlet, Amsterdam-Atlanta (Georgia), Rodopi, 1993, ISBN 90-5183-495-0.
MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.
MARÍAS J. Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.
1 Marías 2000, p. 134.
2 Marías 2001, p. 109.
