"Y hasta nos afanamos por recordar señales o signos o ironías crueles o vaticinios no reconocidos de lo que sucedió más tarde"¹.

"And we struggle to remember signals, signs, cruel ironies, unnoticed omens of what happened next"².

Zoals we hebben gezien, heeft het schrijven van een tekst, ook al gaat het om een vertaling, als uitgangspunt de mentale voorstelling van hetgeen men heeft gelezen en geassimileerd, en als eindpunt de externe verbale taal. George Steiner, een der meest gezaghebbende wetenschappers die zich met vertalen hebben beziggehouden, heeft veel nuttige opmerkingen gemaakt waarmee we ons voordeel kunnen doen op onze tocht naar de verwezenlijking, de verwoording van de mentale tekst.

De basis van elke daad van verbalisering is volgens Steiner te vergelijken met een ijsberg of met en plant met zeer diepe wortels. Het "verborgen fundament" van de communicatie is een onbewust netwerk van associaties, een uitgestrekt spinnenweb van uiteenlopende en veelsoortige relaties tussen mentale eenheden en woorden die samen het individu zijn unieke karakter geven. Anders gezegd, individualiteit valt samen met deze smeltkroes van ervaringen, en van ervaringen van ervaringen, van verbale of andere aard, die soms wel en soms niet kunnen worden geverbaliseerd, en die onvermijdelijk tussen onze neiging tot communiceren en het resultaat van onze inspanningen in komen te staan. Voor elk woord dat we slagen uit te spreken worden tien andere afgewezen en zo is welbeschouwd het beeld dat we van onszelf geven uiteindelijk het topje van de ijsberg van dit proces.

Dat een uiting van ons het (tijdelijk of definitief) onderdrukken van een hoeveelheid andere uitingen met zich meebrengt, geeft een idee van de precaire aard van de mogelijkheid tot communicatie en van hoe bedrieglijk en misleidend het begrip is. Zoals Wilhelm von Humboldt al zei, die door Steiner wordt aangehaald³, "elk begrip is tegelijkertijd onbegrip, elke overeenstemming van ideeën en emoties is ook een vorm van onenigheid"⁴.

Misschien kunnen we hier een tweede graad van metalinguïstisch bewustzijn aanwijzen. De eerste graad is die van de spreker die zich bewust wordt van de regelmaat en normen die het instrument waar hij zich van bedient, de taal, regeren. De tweede graad zou het moment van bewustwording van de aanzienlijke subjectieve component van de elementen van de betekenisvorming kunnen zijn, van de (betrekkelijke) aangeboren communicatieve onmacht van de mens. Een getuigenis hiervan hebben we in een fragment van de beroemde absurde toneelschrijver Eugène Ionesco:

Of een schrijver al dan niet beseft dat hij een bemiddelende rol moet spelen tussen zijn eigen connotaties en diegene die hij als de bij zijn lezers meeste gebruikelijke veronderstelt, hangt echter niet alleen af van zijn historische plaats in de moderne tijd dan wel in de periode waarin dit soort overwegingen nog niet werd gedaan (dat wil volgens Steiner zeggen, vóór Mallarmé en zijn tijdgenoten). Ook het individueel bewustzijn speelt hierbij een rol. "[...] in de meeste gevallen blijven de actieve bronnen van de connotatie iets onbewusts of buiten bereik van het geheugen"⁶.

Alleen grote dichters en geniale denkers slagen erin woorden te vinden met een creatieve waarde en vernieuwende connotaties. In de overgrote meerderheid der gevallen moeten we er genoegen mee nemen sleetse semantische velden te hergebruiken, zoals we dat zolang hebben gedaan. Desondanks

De vertaler heeft dus te maken met een groot probleem: hij moet zijn eigen opvatting van de betekenis vertalen in woorden die een goede kans bieden te worden begrepen door de meerderheid van zijn lezers (de modellezer of het model van een lezer) op een manier die niet al te zeer afwijkt van de vertaalstrategie.

Waar hangt het vermogen om dit resultaat te bereiken van af ? Hierbij spelen duidelijk verschillende factoren een rol. In de vorige les hebben we het gehad over een scala van expressieve mogelijkheden die lopen van het solipsisme van de maniak tot het algemeen menselijke⁸. Het probleem van de vertaler is van dezelfde aard: een te sterk "autistische" benadering, die geen enkele poging doet om de handeling vertaling en verbalisering begrijpelijk te maken, zou een tekst voortbrengen die bijna volledig zouden worden genegeerd. Anderzijds zou een te sterk standaardiserende tekst niet expressief genoeg zijn.

De poging die het individu doet om zijn eigen communicatiestrategie aan anderen op te leggen, is gebaseerd op ervaring. Samenleven met andere mensen, hun gedrag gadeslaan en de linguïstische reacties van verschillende personen op overeenkomstige verschijnselen leren kennen kan een manier zijn om tenminste een beetje binnen te dringen in die ijsberg. Een goede communiceerder, iemand die dingen goed onder woorden brengt, dient voorbij de horizon van zijn eigen culturele wereld kunnen zien, hij moet een bredere, niet provinciale visie hebben als hij in staat wil zijn om het "verborgen fundament" van vele lezers aan te spreken.

Daarom moet de vertaler ook beschikken over een rijke ervaring op praktisch-linguïstisch gebied, over diepgaande kennis van zijn eigen samenleving en een ononderbroken band hebben met de voortdurende ontwikkeling van zijn taal en cultuur. Alleen zo slaagt hij erin om telkens weer de vertaaldaad te verrichten die van hem wordt gevraagd, dat waar het om gaat bij de productie van een tekst. We willen deze overdenkingen besluiten met een belangrijk en briljant citaat uit After Babel:

Bibliografische verwijzingen:

von HUMBOLDT W. Über die Kawi-Sprache auf der Insel Java, Berlin, Konigliche Akademie der Wissenschaften, 1836-1839.

von HUMBOLDT W. An Anthology of the Writings of Wilhelm von Humboldt, vertaald door M. Cowan, Detroit, Wayne State University Press, 1963.

MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke editie 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J. Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

STEINER G. After Babel. Aspects of Language and Translation, 3e editie, Oxford-New York, Oxford University Press, 1998 (1975), ISBN 0-19-288093-4.