"[...] la mohína Facultad semivacía y a media luz, tomada ya por las limpiadoras que a esas horas se sienten dueñas de los residuos y así dan ordenes o ahuyentan a los profesores"1.
"[...] the gloomy university, half-empty, its light dimmed, already taken over by the cleaning ladies who at those hours feel themselves to be in charge of the day's residue and shoo away or give orders to the professors [...]"2.
Het begrip "equivalentie" in de vertaling gaat terug tot de periode toen er nog geen vertaalwetenschap bestond en evenmin semiotische criteria een rol speelden bij de studie van de vertaling. De eerste wetenschappers die binnen de context van het vertalen gebruik hebben gemaakt van het woord "equivalentie" worden vooral gezien als linguïsten pur sang die zich ook hebben beziggehouden met enige vraagstukken op het gebied van de vertaling, die ze louter zagen als een omzetting van verbale tekens in andere verbale tekens. De beide natuurlijke talen waarom het in deze opvatting gaat worden - in elk geval impliciet - gezien als isomorfe codes (dat wil zeggen, codes die bestaan uit elementen van gelijke vorm). Zo definieerde bijvoorbeeld Catford de vertaling als
vervanging van tekstueel materiaal in één taal [...] door equivalent tekstueel materiaal in een andere taal3.
Doordat "equivalent" etymologisch beschouwd "de zelfde waarde hebbende" betekent, gaat het om een overwegend kwantitatief begrip, waarvan de toepassing op talen die spontaan zijn ontstaan uit de linguïstische uitwisseling tussen sprekers veronderstelt dat er affiniteit bestaat tussen die talen en diegene die kunstmatig zijn geschapen, zoals mathematische codes, die isomorf van aard zijn.
In deze opvatting gaat het er bij het vertalen om elk element van de brontaal te vervangen door het equivalent in de doeltaal. Het is een ietwat naïeve visie, die geen rekening houdt met de bijdrage die de semiotiek, de cultuurwetenschap en de psychologie aan de taalwetenschap hebben geleverd.
Er is een uitspraak van Peirce die met een schijnbare, oppervlakkige tegenstrijdigheid het begrip "interpretant" definieert en zo de toepassing ervan op de vertaling belemmert:
A sign, or representamen, is something which stands to somebody for something in some respect or capacity. It addresses somebody, that is, creates in the mind of that person an equivalent sign, or perhaps a more developed sign. That sign which it creates I call the interpretant of the first sign4.
Peirce gebruikt dus het begrip equivalentie en specificeert dat het gaat om een subjectief verschijnsel ("addresses somebody", richt zich tot iemand), en dat die equivalentie alleen "in zekere zin" of "in een zekere hoedanigheid" geldt. Het is dus een subjectief, tijdelijk, contingent equivalent. Of misschien is het zelfs helemaal geen equivalent, maar een "meer ontwikkeld teken". Waarschijnlijk gebruikt Peirce hier het woord "equivalent" niet zozeer met betrekking tot de etymologische betekenis van "gelijkwaardigheid", maar tot de secundaire betekenis van "gelijke doelmatigheid, overeenkomst".
Deze betekenis van het woord "equivalent" wordt binnen Peirce´s werk bevestigd door andere passages waarin hij het gebruikt en waarbij hij concrete voorbeelden geeft, zoals het volgende:
If I may be allowed to use the word "habit", without any implication as to the time or manner in which it took birth, so as to be equivalent to the corrected phrase "habit or disposition", that is, as some general principle working in a man's nature to determine how he will act, then an instinct, in the proper sense of the word, is an inherited habit, or in more accurate language, an inherited disposition5.
Duidelijk verstaat Peirce hier onder "equivalent" "overeenkomend met". Wanneer hij hetzelfde woord echter in strikte, bijna mathematische zin gebruikt, valt een verschil op, dat ook gespecificeerd wordt , zoals in het volgende geval:
It is very convenient to express the negative of a predicate by simply attaching a "non" to it. If we adopt that plan, "non-non-marries" must be considered as equivalent to "marries". It so happens that both in Latin and in English this convention agrees with the usage of the language. There is probably but a small minority of languages of the globe in which this very artificial rule prevails. Of two contradictory propositions each is said to result from the negation of the other6.
Het betoog is hier eerder logisch dan linguïstisch van aard, en Peirce verduidelijkt dan ook dat het vergeleken met de normaal voor natuurlijke codes geldende regels om een "heel kunstmatige" regel gaat. Men zou dit begrip dan ook met een wiskundige formule kunnen weergeven:
(non-non-marries) = (marries)
Wanneer hij echter niet wil verwijzen naar een logisch-wiskundige equivalentie, dan geeft Peirce dat nader aan, zoals in dit geval:
The phrase "light of reason", or its near equivalent, may probably be found in every literature. The "old philosopher" of China, Lao-Tze, who lived in the sixth century B.C. says for example, "Whoso useth reason's light, and turneth back, and goeth home to its enlightenment, surrendereth not his person to perdition. This is called practising the eternal"7.
Als we op ons gemak nader ingaan op de logica van Peirce kunnen we de betekenis van het begrip "equivalentie" stap voor stap beter begrijpen. In de volgende les zullen wij hiermee verder gaan.
Bibliografische verwijzingen:
CATFORD J. C. A Linguistic Theory of Translation, London, Oxford University Press, 1965.
MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.
MARÍAS J. Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.
PEIRCE C. S. The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, vol. 1-6 uitgegeven door Charles Hartshorne en Paul Weiss, vol. 7-8 uitgegeven door Arthur W. Burks, Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 1931-1935, 1958.
1 Marías 2000, p. 32.
2 Marías 2001, p. 27.
3 "replacement of textual material in one language (SL) by equivalent textual material in another language". Catford, p. 20.
4 Peirce, 2, p. 228.
5 Peirce 2, p. 170.
6 Peirce, vol. 2, p. 379.
7 Peirce, vol. 2, p. 24.
