"[...] las palabras que nos sustituyen y a veces alguien recuerda o transmite, no siempre confesando su procedencia"1.
"[...] the words that replace us and that someone occasionally remembers or passes on, not always confessing to their provenance [...]"2.
In de laatste twee lessen hebben we gekeken naar enige aspecten of toepassingen van het begrip "equivalentie" in de semiotiek van Peirce. We hebben daar een in wezen voorwaardelijk en betrekkelijk begrip aan overgehouden. Voor wat de vertaling betreft, is de belangrijkste wetenschapper die zich in historische zin heeft bezig gehouden met de kwestie van de equivalentie J. C. Catford, die in 1965 zijn klassieke boek A linguistic theory of translation. An essay in applied linguistics publiceerde, een werk dat in deze sector lang als een ijkpunt heeft gegolden. In deze tekst wordt de vertaalwetenschap (die, zoals we in het volgende citaat kunnen zien, nog niet zo heette) gezien als een tak van de vergelijkende taalkunde:
De leer van de vertaling houdt zich bezig met een bepaald soort relatie tussen talen en is dus een tak van de Vergelijkende Taalwetenschap3.
Wat wij nu het "chronotopische" aspect van de vertaling noemen, wordt van meet af aan de grond ingeboord, daar coördinaten van ruimte en tijd a priori worden uitgesloten van het onderzoeksterrein:
Vanuit de leer van de vertaling beschouwd is het verschil tussen een synchronische en een diachronische vergelijking irrelevant. Er kunnen equivalenties van vertaling worden gevormd en vertalingen worden gemaakt tussen twee willekeurige talen of dialecten van dezelfde [taal]familie, of verschillende families die tevens in elke soort ruimtelijke, sociale, temporele of andersoortige relatie tot elkaar kunnen staan4.
Het begrip "equivalentie" is bij Catford van fundamenteel belang voor de vertaling, daar het deel uitmaakt van zijn definitie ervan:
"Vertalen" kunnen we definiëren als volgt: "het vervangen van tekstueel materiaal uit de ene taal (source language) door equivalent tekstueel materiaal in een andere taal (target language)"5.
Naar mijn mening is het voornaamste probleem van de leer van Catford dat hij zo hamert op het begrip equivalentie om daarop alle andere begrippen te kunnen baseren. Wie deze cursus volgt, heeft al vaak kunnen lezen over het begrip "totale vertaling", dat wordt gebruikt door Peeter Torop, maar ik heb nog niet verwezen naar de voorgeschiedenis van deze term, die juist in dit essay van Catford voorkomt, dat van dertig jaar eerder dateert. Hier staat het begrip totale vertaling tegenover dat van beperkte vertaling (restricted translation), dat neerkomt op vervanging van tekstueel materiaal uit de source language door tekstueel materiaal uit de target language, maar dit op slechts één niveau, dat wil zeggen, alleen op grafologisch of alleen op fonologisch niveau. De definitie van de totale vertaling is echter een andere:
de vervanging van de grammatica en het lexicon van de source language door een equivalente grammatica en equivalent lexicon van de target language, met de daaruit voortvloeiende vervanging van de fonologie/grafologie van de source language door een (niet equivalente) fonologie/grafologie van de target language6.
Het recente begrip "totale vertaling", zoals men zal begrijpen, neemt niet veel over van Catford´s definitie. Hoogstens hebben beide het begrip totaliteit gemeen, maar dit wordt in de semiotische optiek op volledige andere bestanddelen van de tekst toegepast.
Doel van de totale vertaling van Catford is het vinden van "tekstuele equivalenten" en de vervanging daarvan. De definitie die Catford daarvan geeft is de volgende:
Tekstuele equivalent is elke tekst in de target language die, of elk deel daarvan dat in een bepaalde omstandigheid met de hieronder beschreven methoden wordt beschouwd als het equivalent van een bepaalde tekst of een deel ervan in de source language7.
Iets is dus het equivalent van iets anders – ook in deze theorie– maar dit geldt alleen in een bepaalde omstandigheid, dat wil zeggen dat we te maken hebben met een specifieke en niet met een absolute equivalentie. Deze eigenschap ondergraaft de opvatting van equivalentie als (mathematische) gelijkheid van waarde. Misschien moeten we niet te uitgebreid stilstaan bij de term "equivalent", want dat doet Catford zelf al net zo min. Hij gaat immers uit van een absolute term, en ontdoet die gaandeweg van al zijn kenmerken, totdat er niet meer dan een lege huls overblijft. We zijn aangekomen bij een punt waarop het te moeilijk is geworden te bepalen wat een equivalent inhoudt. Laten we dus liever nader kijken naar het vertalen en zien wat er op dat niveau gebeurt. Het equivalent wordt dan gedefinieerd als dat wat verandert wanneer de brontekst verandert:
Een tekstueel vertaalequivalent is dus: "dat stuk tekst in de target language dat is veranderd wanneer een bepaald stuk tekst in de source language is veranderd, en alleen maar dan"8.
Ook deze empirische truc heeft geen volledig succes, omdat hij botst met het probleem van de onvolledige overeenkomst tussen grammaticale categorieën (delen van het discours) van verschillende talen, in het specifieke geval, Russisch, Frans en Engels. Als we de volgende zinnen in deze drie talen met elkaar vergelijken:
dan valt meteen het probleem op dat, hoe men het begrip "equivalentie" ook definieert, het Engelse "a" geen equivalenten heeft. Catford geeft dat toe, maar bindt nog niet in. Hij verplaatst zijn redenering alleen naar een ander vlak:
In de Russische tekst bestaat dan ook geen vertalend equivalent van het Engelse onbepaalde lidwoord. Wij zeggen dan dat het Russische equivalent van "a" in deze tekst nul is. In dit voorbeeld kan er alleen op een hoger niveau, dat wil zeggen op dat van de groep, equivalentie bestaan9.
Op wetenschappelijk vlak zou dit aanleiding moeten geven tot het scheppen van een ander model, dat niet gebaseerd is op het woord als minimale vertaaleenheid, maar op langere stukken tekst. Dit gebeurt jammer genoeg niet. Het geval van "a doctor" blijft in het luchtledige hangen.
Een ander probleem waarop de leer van de equivalentie hier stuit is dat van het semantisch veld van een woord. Er bestaan geen twee gelijke semantische velden, niet alleen niet in twee verschillende talen, maar zelfs niet binnen één taal. Catford weet dat wel, en zegt ons ook:
Woorden die vaak voorkomen in de source language hebben gewoonlijk meer dan één equivalent in de target language wanneer het gaat om een lange tekst10.
Het is maar beter niet nader in te gaan op de tweestrijdigheid die besloten ligt in de zin "hebben meer dan één equivalent". Hier laat Catford impliciet zien dat wat er achter zijn theorie steekt, de mogelijkheid is om vertaalmachines te maken. Catford houdt zich niet bezig met vertalen, maar met machine translation, ook al zegt hij dat nooit met zoveel woorden. Verschillende aanwijzingen in zijn tekst maken dat echter voor ons meer dan duidelijk. Waar het gaat om het probleem van de polysemie en het verschil in semantisch veld, geeft Catford statistieken, waarvan hij het nut echter niet duidelijk maakt:
als we het aantal keren dat elk afzonderlijke equivalent voorkomt delen door het totale aantal verschijningen van het woord in de source language , dan verkrijgen we de waarschijnlijkheid-equivalenties van elke afzonderlijke equivalentie11.
Als we eenmaal in het bezit zijn van dit kostbare gegeven, de waarschijnlijkheid-equivalenties, dan weten we iets héél, werkelijk bijzonder belangrijks. Dat wanneer we in een vertaling het woord X aantreffen, we het in 60% van de gevallen vertalen met het woord Y. Als het soort tekst tenminste niet verandert. Als het onderwerp niet verandert. Als de auteur niet een andere is. Als het niet om een andere historische context gaat. Als het register niet verandert. Als de collocatie niet afwijkt.
Zal onze held erin slagen om zijn dappere daden tot een goed einde te brengen? Dat zullen we zien in de volgende les.
Bibliografische verwijzingen:
CATFORD J. C. A Linguistic Theory of Translation, Oxford, Oxford University Press, 1965. ISBN 0-19-437018-6.
MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.
MARÍAS J. Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.
1 Marías 2000, p. 13.
2 Marías 2001, p. 10.
3 Catford 1965, p. 20.
4 Catford 1965, p. 20.
5 Catford 1965, p. 20.
6 Catford 1965, p. 22.
7 Catford 1965, p. 27.
8 Catford 1965, p. 28.
9 Catford 1965, p. 29.
10 Catford 1965, p. 30.
11 Catford 1965, p. 30.
