"[...] ya casi nadie se acuerda, pero le ponían cachalotes moribundos a tiro para hacerle creer que él los pescaba como un Ahab de cabotaje, una vez más pobre Melville"¹.

"[...] hardly anyone remembers this now, but they used to set moribund sperm whales free within firing range to make him believe he was bagging them like some tourist Ahab, poor Melville again"².

We hebben tot nu toe verschillende opvattingen (of misopvattingen) van de begrippen trouw, letterlijkheid en equivalentie in de vertaling leren kennen. Gewoonlijk stellen leken, als ze het hebben over vertalen, deze categorieën lijnrecht tegenover het begrip "vrijheid": de "vrije" vertaling komt overeen met de "onbetrouwbare", de "niet-letterlijke" en de "niet-equivalente". We zullen nu enige standpunten over vrijheid, gebondenheid en voorwaardelijke vrijheid de revue laten passeren.

Ik wil beginnen met een essay uit 1532 van Juan Luis Vives, De ratione dicendi, waarin in deze termen over vertaling wordt gesproken: er bestaan drie soorten vertalingen: die waarin solus spectatur sensus (alleen de betekenis wordt gerespecteerd), die waarin sola phrasis et dictio (alleen de lexicale en de syntactische vorm) wordt geëerbiedigd, en die vertaling waarin men zowel de dingen als de woorden probeert te behouden, in het Latijn: et res et verba ponderantur.

Het eerste type is nu precies de vrije vertaling:

Vijfhonderd jaar geleden betekende vrije vertaling voor Vives een vertaling waarin geen overeenkomst bestond tussen het woord van de brontekst en dat van de doeltekst. Er zijn theoretici die beweren dat de "trouw" van een vertaling van het type woord-voor-woord, of zelfs van letter-voor-letter, de grootste vorm van "ontrouw" is.

Het blijkt hieruit dat de "vrije" vertaling van Vives overeenkomt met de "trouwe" vertaling van sommige anderen, en helaas dus niet met het tegenovergestelde ervan.

Anderhalve eeuw later, en wel om precies te zijn in 1690, sprak de grote Engelse filosoof en herinspirator van de semiotiek John Locke in zijn Essay Concerning Human Understanding, over het thema van de vrijheid van interpretatie, ook al schreef hij daarbij niet specifiek over interlinguale vertalingen. Abstracte woorden, die Locke aanduidt als "mixed modes", zijn naar zijn zeggen een manier waarop de geest van het individu naar eigen goedkeuren objecten of begrippen vastlegt die buiten de geest, in de zogenaamde "externe werkelijkheid", onderling totaal verschillen.

Zolang de dingen in de natuur, de realia (maar hier niet in vertaalwetenschappelijke zin op te vatten), niet worden onderworpen aan benoeming, voltrekt hun bestaan zich in alle rust en om zo te zeggen zonder dat erbij wordt nagedacht, omdat ze geen naam nodig hebben.

Dit arbitraire denken, dit vluchtig vermogen van de geest om de externe werkelijkheid synthetisch te vatten op een manier die voor de geest zelf handig is, maar weinig "trouw" en heel "vrij", is in werkelijkheid een redelijke vorm van denkend handelen, tenminste redelijk voor wie dat uitvoert:

De geest streeft op egoïstische wijze zijn eigen doelstellingen na, en denkt niet aan het creëren van logische verbanden die ook voor andere geesten logisch zijn. Anderzijds vormen deze abstracte begrippen, deze "mixed modes", de basis voor het menselijk begrijpen:

De "vertaling" van de werkelijkheid in ideeën is heel vrij, zodanig dat ze zelfs niet is gebonden aan een precieze imitatie van iets dat echt bestaat. De kwestie wordt echter gecompliceerder wanneer het individu, dat in zijn geest een vrije synthese van de werkelijkheid tot stand heeft gebracht, deze met even grote vrijheid op zijn naaste tracht over te brengen.

Ieder mens is gewend aan datgene wat de woorden binnen zijn geest "opwekken", zo sterk zelfs dat hij de neiging krijgt te geloven dat die "opwekking" natuurlijk en universeel van aard is. Voor een individu zijn deze vrije logische verbanden inderdaad natuurlijk, maar dat betekent niet dat ze dat ook voor een ander zijn, die op zijn beurt naar eigen believen gebruik maakt van zijn vrijheid:

De frustratie van de op arbitraire wijze synthetiserende persoon komt tot uiting wanneer hij bij het contact met zijn medemens ontdekt dat dezelfde woorden verschillende ideeën opwekken:

Er bestaat geen enkele manier om dezelfde ideeën op te wekken in een ander, vertelt Locke ons.

Die lezers die deze cursus vanaf het begin hebben gevolgd, begrijpen al dat Locke hier het begrip "interpreterend teken" of "interpretant" introduceert, ook al gebruikt hij de term nog niet. Deze zou pas twee eeuwen later door Peirce worden bedacht. Uit deze opvatting vloeit voort dat de "vrije" vertaling de enig mogelijke is: elke vorm van luisteren, van uitspreken van een woord, van communicatie is een vrije vertaling van psychisch materiaal in verbaal materiaal of andersom. En de vrijheid waarmee dit gebeurt bij het individu wordt alleen maar belemmerd door zijn verlangen of behoefte tot socialiseren, het eens te zijn met anderen, om gedachten naar buiten te bengen.

Een eeuw na Locke zouden ook vertegenwoordigers van de Russische preromantiek de communicatie, en met name die in versvorm, opvatten als een vorm van vrijheidsberoving. Zich uitsprekend over de poëtische vertaling, stelde de dichter Zjoekóvskij dat ze de grootst mogelijke vrijheidsberoving vormt voor degene die zich uit (hij verwijst naar de beperkingen van metrum, rijm, klank en dergelijke), een vrijheidsberoving die als zodanig nauwelijks aan het daglicht komt:

De poëzie is dus de maximale vorm van fictie, van het presenteren van een vrijheid – bij het vertalen van de eigen gedachten in woorden – die in werkelijkheid geheel ontbreekt. Ook in dit geval is de vrije vertaling een oxymoron, een contradictio in terminis: het is in werkelijkheid een verplichte vertaling, een vertaling in gebondenheid.

Bibliografische verwijzingen:

DERRIDA J., Des tours de Babel (1985), in Nergaard S. (ed.), Teorie contemporanee della traduzione [Eigentijdse theorieën over vertalen]. Teksten van Jakobson, Levý, Lotman, Toury, Eco, Nida, Zohar, Holmes, Meschonnic, Paz, Quine, Gadamer en Derrida, Milano, Bompiani, 1995, Isbn 88-452-2470-8, p. 367-418.

FRASSINETI A., Nota del traduttore [Opmerking van de vertaler], in Diderot, D., Il nipote di Rameau, [Le neveu de Rameau], Torino, Einaudi, 1984, ISBN 88-06-05737-5, p. 150-153.

LOCKE J., An Essay Concerning Human Understanding, 1690.

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

PEIRCE C. S. Collected Papers of Charles

SCHOPENHAUER A., Über Sprache und Worte, in Parerga und Paralipomena (1851).

STEINER G., Real Presences (1989), Chicago, University of Chicago Press, 1998, ISBN 0-226-77234-9.

VIVES J. L., Versioni o interpretazioni [vertalingen of interpretaties] (1533), uitgegeven door Emilio Mattioli, in Testo a fronte, n. 12, Milano, Crocetti, 1995, Isbn 88-7887-00183-0, p. 127-132.