"[...] la lengua no puede reproducir los hechos ni por lo tanto debería intentarlo [...]"¹.

Sommige geschriften van de bekende Russische wetenschapper Michail Michailowitjs Bachtìn zijn verschenen en later herdrukt onder het pseudoniem V. N. Vološinov. Hierin zegt Bachtìn dingen die zich vermoedelijk moeilijk zouden verdragen met de ideologie die tot uiting komt in de werken die hij onder zijn eigen naam schreef, de naam waarmee hij in de hele wereld bekend is geworden. In één van die geschriften, dat de titel draagt Het freudisme en de richting van de hedendaagse filosofie en psychologie, vinden we enige interessante aanknopingspunten voor een discussie over de problemen die verband houden met de overgang van de innerlijke, mentale taal naar de verbale expressie.

In het vertaalproces wordt de verbale tekst van de brontekst geabsorbeerd en geïnterpreteerd door de vertaler. Bachtìn legt uit dat dit op zich al betekent dat er een ideologisch stempel op die tekst wordt gedrukt:

Iemand zou hier tegenin kunnen brengen dat wat Bachtìn "idee" noemt niets te maken heeft met het werk van een vertaler. Die werkt immers met een brontekst en hoeft dus geen eigen ideeën te uiten, sterker nog, er wordt van hem verlangd dat hij geen eigen ideeën uit, maar de door de auteur in een andere taal geformuleerde gedachten vertaalt.

Dit is natuurlijk volkomen juist, maar we mogen toch niet vergeten dat de brontekst eerst door de vertaler wordt geabsorbeerd en vervolgens opnieuw onder woorden wordt gebracht. De ideeën van de auteur en zijn ideologie worden zo geïnterpreteerd en ‘geher-ideologiseerd’ door de vertaler, alvorens door hem te worden geformuleerd. Er is dus een onmiddellijk aan de verwoording voorafgaande fase, waarin Bachtìns uitspraak over de ideeën ook de activiteiten van de vertaler raakt.

"Elke verbale uiting van de mens is een kleine ideologische constructie"³ stelt Bachtìn, en die stelling vindt niet alleen een hechte onderbouwing in Freud’s theorie van het onderbewuste, waarop de Russische wetenschapper zich hier baseert, maar ook in de theorie van Peirce over de interpretant. Als elke willekeurige waarneming een vorm van interpretatie is, dan hoef je geen grote stap te doen om te kunnen stellen dat elke waarneming een vorm van ideologie is: een persoonlijke ideologie, die duidelijk verschilt van die van politici en filosofen.

In de jaren ’70 riep men dat "de persoonlijke levenssfeer politiek is". Men wilde dat iemands privé-leven, zijn ideologie van intermenselijke relaties, op hetzelfde niveau als de openbare politieke ideologie kwam te staan. In dit voetspoor hebben zich bewegingen ontwikkeld, zoals het feminisme, die probeerden bepaalde principes – zoals in dit geval die van gelijkheid, billijkheid en rechtvaardigheid – vanuit de wereld van de politiek over te brengen op het persoonlijk vlak, dat van het gezin.

Er bestaat een afstand tussen officieel en niet-officieel bewustzijn: hoe groter het hiaat tussen de persoonlijke ideologie en de in de maatschappij overheersende ideologie is, des te moeilijker wordt het om interne taal om te zetten in externe, oftewel, ideeën om te zetten in woorden. Als we dit principe overbrengen op het vlak van de vertaling, zijn de consequenties evident.

We hebben gezegd dat de vertaling van een tekst neerkomt op vertaling van een cultuur (de broncultuur, die door die tekst wordt uitgedrukt) in een andere cultuur (in de termen waarin de tekst kan worden begrepen in de ontvangende of doelcultuur). Dit impliceert dat bij de overgang van de ene cultuur naar de andere op twee niveaus een verandering van de impliciete, onbewuste ideologie plaatsvindt:

• De onbewuste uiting van het onderbewustzijn van de auteur, dat impliciet aanwezig is in de brontekst, wordt vertaald in, vervangen door of toegevoegd aan de persoonlijke ideologie van de vertaler;
• De uiting van de ideologie van de zendende cultuur (een impliciete eigenschap van de brontekst) wordt vertaald in, vervangen door of toegevoegd aan de expressieve mogelijkheden van de ontvangende cultuur (een impliciete eigenschap van de cultuur, elementen van het niet-gezegde die aanwezig zijn in elke tekst in een bepaalde cultuur).

Het gaat om een fundamenteel punt van het vertaalproces dat maar zelden wordt belicht, misschien ook omdat het gaat om iets dat niet gezegd en vaak onbewust is. Maar daar gaat het nu juist om! Het andere belangrijke element ligt in de woorden die we hierboven vet hebben gedrukt. Welke behandeling krijgen beide ideologieën – die van het individu en die van de cultuur - in het vertaalproces?

Is er ideologische overlapping tussen beide culturen, met redundantie als gevolg, en ontstaat er een doeltekst die als een soort historisch plaatjesalbum de sporen draagt van het proces waardoor hij is ontstaan?

Is er sprake van vervanging van de ene ideologie door de andere? En zo ja, is die substitutie duidelijk zichtbaar (zodat de lezer erover wordt geïnformeerd) of verborgen (zodat de lezer denkt dat hij te maken heeft met de ideologie van de brontekst)?

Gaat het om een vertaling van de ene ideologie in de andere, en wordt er dan gezocht naar een veronderstelde ideologische homoloog ervan in de ontvangende cultuur?

De eerste stap die de vertaler moet zetten om een minimale controle te krijgen over al deze verschijnselen, is bewustwording van de rol die zijn – persoonlijke en politieke - onderbewustzijn speelt in het vertaalproces en, in het bijzonder, bij het proces van productie en realisatie van de tekst.

Bibliografische verwijzingen:

MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke editie 1998), ISBN 84-663-0007-7.