LOGOS - Multilingual Translation Portal

33 - Wat zijn "realia"?

"[...] uno siente regret o rimpianto, no hay palabra española exacta para eso, quizá seamos poco dados en estas tierras a lamentar lo ocurrido o lo no ocurrido, lo que hicimos o dejamos de hacer"¹.

"[...] you feel what is called ‘regret’ in English, or ‘rimpianto’, in Italian; there’s no Spanish word that says it exactly, maybe we’re not much given in these lands to lamenting what has or hasn’t happened, what we did or failed to do"².

Als we het over de praktisch onderscheid in categorieën bij het vertalen willen hebben, hebben we materiaal nodig. Veel van die veranderingen kunnen we misschien het beste illustreren met materiaal uit het dagelijks leven. Hier dicteren de leefwijze van een volk en de prozaïsche details van het sociale leven het ontstaan van expressievormen die later, als ze eenmaal zijn doorgedrongen tot de literatuur, soms erg lastig te vertalen kunnen zijn.

Sommige van deze spontane expressievormen belanden in het woordenboek en worden kenmerkend voor de cultureel bepaalde manier van spreken van een volk, meer dan voor de linguïstische spreektrant. Afzonderlijke bevolkingsgroepen dragen specifieke culturele tradities en een aantal bijzondere woorden met zich mee.

Om dit terrein te betreden moeten we eerst begrijpen wat "realia" zijn, binnen maar ook buiten de vertaalwetenschap. Hiertoe roepen we de hulp in van twee Bulgaarse wetenschappers, Sergej Vlahov en Sider Florin, die in 1980 een heel boek publiceerden, gewijd aan wat doorgaans als het "onvertaalbare" wordt gezien.

Het woord "realia" stamt uit het Latijn, maar niet uit het klassieke Latijn, doch uit de taal die in de Middeleeuwen door de geleerden in vele landen werd gesproken als taal van wetenschap, onderzoek en wijsbegeerte. Daar de Latijnse nominatief van het neutrum meervoud van een adjectief dat woord tot een substantief maakt, heeft "realia" de betekenis van "reële dingen", als tegengesteld aan de woorden, die niet gezien worden als "dingen" en ook niet als reëel Om deze reden is het woord een meervoud van "realis", dat we niet aantreffen in de Latijnse woordenboeken omdat die gewoonlijk slechts de klassieke Latijnse woorden en betekenissen opnemen en niet die van het Middeleeuws Latijn.

In deze betekenis duidt het woord de voorwerpen van de materiële cultuur aan.

Als we nu het terrein van de vertaalwetenschap betreden, moeten we een terminologische sprong maken. Het woord "realia" duidt hier niet op voorwerpen, maar op tekens en woorden, en wel op die woorden die voorwerpen van de materiële cultuur aanduiden, in het bijzonder wanneer het gaat om een plaatselijke cultuur. Daarom moeten we de realia als voorwerpen (die meestal buiten het terrein van de vertaalwetenschap vallen) onderscheiden van de realia als woorden (die zich meestal binnen de vertaalwetenschap bevinden).

Elke taal kent woorden die, zonder zich in het origineel op enige wijze te onderscheiden van de verbale co-tekst, zich toch niet lenen voor omzetting op de gewone manier naar een andere taal. Ze vragen van de vertaler een bijzondere opstelling: sommige van deze woorden belanden onveranderd in de tekst van de vertaling (ze worden overgenomen), andere kunnen hun morfologische of fonetische structuur slechts ten dele behouden. Weer andere moeten soms vervangen worden door lexicale eenheden met een volkomen andere uiterlijke waarde of zelfs door "samengestelde" termen. Van deze woorden maken benamingen deel uit van elementen van het dagelijks leven, de geschiedenis en de cultuur van een volk, land, of plaats, die niet voorkomen bij andere volken, andere landen of andere plaatsen. Deze woorden hebben in de vertaalwetenschap de naam "realia" gekregen.³

Om het terminologische beeld extra ingewikkeld te maken moeten we opmerken dat de Oost-Europese wetenschappers, die de eersten waren die deze term toepasten in de vertaalwetenschap, hem niet beschouwen als neutrum meervoud, maar als vrouwelijk enkelvoud. Met name het Russisch kent het woord реалия (realija) dat vrouwelijk enkelvoud is. Daarmee wordt het mogelijk om over realia in het enkelvoud te spreken (om een afzonderlijk woord aan te duiden), wat wij niet kunnen, tenzij we het woord "realium" gebruiken, dat als enkelvoud echter zijn aard van gesubstantiveerd adjectief verliest. In de tweede plaats verliest het Russische woord in het meervoud zijn uitgang in -a en wordt verbogen als andere vrouwelijke woorden tot реалии (realii).

Afgezien van de linguïstische verschillen, moeten we er op letten dat we het terrein van de realia niet verwarren met dat van de termen. Vlahov en Florin schrijven hierover:

Tussen termen en realia bestaat een belangrijk verschil. Termen vormen de grondslag van de wetenschappelijke woordenschat; hun bereik is de gespecialiseerde wetenschappelijke literatuur. Op andere gebieden, en met name in de kunstzinnige literatuur, worden ze met een bepaald stilistisch doel gebruikt. Realia komen we niet alleen tegen in de kunstzinnige literatuur, waar ze zoals bekend elementen van couleur locale en geschiedenis vertegenwoordigen, maar ook in sommige descriptieve wetenschappen. Bovendien komen we ze tegenwoordig veelvuldig tegen als benamingen voor objecten van beschrijvingen of zelfs als pure termen.⁴

De studie van Vlahov en Florin is van grote waarde, en we zullen er nog vaker op terugkomen. Voorlopig wil ik vooral kijken naar hoe de definitie die de Bulgaarse wetenschappers van de realia geven, past in deze cursus.

Woorden (en samengestelde uitdrukkingen) uit de volkstaal die benamingen van objecten, begrippen en verschijnselen vertegenwoordigen die kenmerkend zijn voor een geografisch milieu, een cultuur, het materiële leven of historische en sociale bijzonderheden van een volk, een natie, een land of een stam en die daardoor dragers zijn van nationaal, lokaal of historisch coloriet; deze woorden hebben geen precieze tegenhangers in andere talen.⁵

In de volgende lessen zullen we concrete gevallen van realia bekijken om te zien welke vormen ze kunnen aannemen en hoe ze kunnen worden onderverdeeld.

Bibliografische verwijzingen:

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode. Realii, in Masterstvo perevoda, n. 6, 1969, Moskvà, Sovetskij pisatel´, 1970, p. 432-456.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode, Moskvà, Vysšaja škola, 1986.

¹ Marías 2000, p. 71.
² Marías 2001, p. 147-148.
³ Marías 2001, p. 147-148.
⁴ Marías 2001, p. 147-148.
⁵ Marías 2001, p. 147-148.