"Entonces habrá de ser nada, porque lo que pides no cabe, profesor, y soy el primero en sentirlo"¹.

"Then it will have to be nothing at all, because what you’re asking for won’t work, Professor, and I’m the first to feel it"².

Een eerste categorie realia bestaat uit de geografische realia, die we op hun beurt kunnen onderverdelen in

• Objecten van fysische geografie en van meteorologie, zoals: steppe, alm, schorren, prateria, tampa, poesta, fjord, yayla, wadi, mistral, simoen, tornado, tsoenami;
• Namen van geografische objecten die verbonden zijn met menselijke activiteit: polder
• Benamingen van endemische plant- en diersoorten: kiwi, koala, sneeuwman, yeti, sequoia, leguaan, tsjerëmuha.

Laten we het voorbeeld van de "steppe" eens nader bestuderen en kijken welke vormen dit element kan aannemen in een vertaling uit het Russisch en hoe deze in kaart kunnen worden gebracht.

Eén mogelijkheid is de simpele translitteratie van het Russische woord:

1. step´; kenmerkend voor deze keuze is de erkenning van het niet eigen (vreemde) element en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave.

Een andere mogelijkheid is de transcriptie van het Russische woord, waarbij men probeert de uitspraak weer te geven en te verduidelijken voor de lezer in de ontvangende cultuur:

2. stiép; kenmerkend voor deze keuze is de erkenning van het vreemde element en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave. Ten opzichte van het vorige geval is er sprake van een sterkere mate van toe-eigening van de spelling.

Een derde mogelijkheid is de creatie van een specifieke vertaling voor de ontvangende cultuur, in dit geval:

3. steppe; kenmerkend voor deze keuze is de slechts gedeeltelijke erkenning van het vreemde element (de lezer weet misschien niet dat ‘steppe’ een woord is dat uit de Russische cultuur komt) en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave.

Een vierde mogelijkheid is de verklaring van de denotatieve inhoud:

4. een soort begroeiing die bestaat uit plantencombinaties met een (vrij) hoog bladgroengehalte; kenmerkend voor deze keuze is het niet erkennen van het vreemde element, een soort standaardisering van een specifiek kenmerk en een specificerende (niet neutrale en ook niet generaliserende) weergave in de vorm van een expliciete verklaring.

Een vijfde mogelijkheid biedt de vervanging van ‘steppe’ met een plaatselijke variant uit de ontvangende cultuur voor deze soort vegetatie:

5. puszta - of poesta - (voor de Hongaarse cultuur), prairie (voor de Noord-Amerikaanse), pampa (voor de Zuid-Amerikaanse). Kenmerkend voor deze keuze is de toe-eigening van het vreemde element. Een poesta aantreffen in een Russische tekst die in Rusland is gesitueerd, is in zekere zin een "geografische vervalsing" en een specificerende (niet neutrale en ook niet generaliserende) weergave.

Een zesde mogelijkheid is de vervanging van ‘steppe’ door een andere, een "internationale" variant van deze vegetatie, die in de wereld bekender is. Als we in ons geval even aannemen dat ‘steppe’ de meest verbreide naam is, zouden we in een vertaling uit het Hongaars in het Nederlands als vertaling voor puszta het woord

6. "steppe" kunnen gebruiken. Kenmerkend voor deze keuze is het niet erkennen van het vreemde element en assimilatie ervan aan een algemene "internationale code" die niet typerend is voor een bepaalde streek en een generaliserende (noch specificerende noch neutrale) weergave.

Een zevende mogelijkheid is de vorige keuze in combinatie met een adjectief dat de geografische identiteit ervan weergeeft:

7. "Hongaarse steppe". Kenmerkend voor deze keuze is de erkenning van het vreemde element op het inhoudelijke maar niet op het formele vlak, en een neutrale (noch specificerende noch generaliserende) weergave .

Vlahov en Florin onderscheiden daarnaast etnografische realia. Dit zijn de woorden die begrippen aangeven uit de discipline die het dagelijks leven en de cultuur van volken bestudeert, alsmede de vormen van de materiële en spirituele cultuur, zeden en gewoonten, godsdienst, kunst, folklore, enzovoorts. Ze kunnen worden onderverdeeld in:

Laten we "synagoge" als voorbeeld nemen en bekijken welke uitkomsten dit element oplevert in een vertaling uit een taal (niet zijnde het Hebreeuws) en hoe die kunnen worden onderverdeeld.

Een mogelijkheid is de transliteratie van het Hebreeuwse woord:

1. beit ha-knesset. Kenmerkend voor deze keuze is de erkenning van het vreemde element en een specificerende (niet neutrale en ook niet generaliserende) weergave.

Een andere mogelijkheid is de vertaling van de Hebreeuwse woorden beit ha-knesset om in de ontvangende cultuur een overeenkomstige linguïstische vorm te kunnen presenteren:

2. huis van samenkomst. Kenmerkend voor deze keuze is het niet erkennen van het vreemde element (een "huis van samenkomst" zou zich overal, in elke cultuur kunnen bevinden) en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave. Deze keuze kom je – mogelijk om deze redenen – (vrijwel) nooit tegen.

Een derde mogelijkheid is de creatie van een specifieke term ter vertaling van de Hebreeuwse naar de ontvangende cultuur, in dit geval:

3. synagoge. Kenmerkend voor deze keuze is de slechts gedeeltelijke erkenning van het vreemde element (de lezer kan misschien niet weten dat "synagoge" een woord van Griekse herkomst is dat uit de joodse cultuur afkomstig is) en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave.

Een vierde mogelijkheid is de verklaring van de denotatieve inhoud:

4. "gewijd gebouw in het jodendom dat is bestemd voor de eredienst". Kenmerkend voor deze keuze is een specificerende (niet neutrale en niet generaliserende) weergave die bestaat in het erkennen van het element als behorende tot een precies omschreven cultuur;

Een vijfde mogelijkheid is de vervanging van "synagoge" door een lokale variant van dit element van de ontvangende cultuur :

5. kerk (voor de Christelijke cultuur), moskee (voor de Islamitische), tempel (voor diverse politheïstische culturen). Kenmerkend voor deze keuze is de toe-eigening van het vreemde element. Een kerk vinden in een Hebreeuwse tekst die in een joodse omgeving is gesitueerd, is in zekere zin een "culturele vervalsing" en een specificerende (niet neutrale en niet generaliserende) weergave⁴.

Een zesde mogelijkheid is de vervanging van "synagoge" door een variant van dit soort gewijd gebouw die geldt als "internationaal" en in de hele wereld bekend. Als we in ons geval veronderstellen dat de meest gebruikelijke benaming in de wereld die van "tempel" is, dit woord ook als vertaling gebruiken:

6. tempel. Kenmerkend voor deze keuze is het niet erkennen van het vreemde element en assimilatie ervan aan een algemene "internationale code" die niet kenmerkend is voor een bepaalde regio, en een generaliserende (noch specificerende noch neutrale) weergave.

Een zevende mogelijkheid ligt in de voorgaande keuze in combinatie met een adjectief dat de geografische identiteit ervan weergeeft:

7. joodse tempel. Kenmerkend voor deze keuze zijn de erkenning van het vreemde element op het inhoudelijke maar niet op het formele vlak, en een neutrale (noch specificerende noch generaliserende) weergave.

Er is trouwens nog een vertaling mogelijk: daar joden de synagoge altijd hebben gezien als een plaats waar men zich verdiept in de heilige schrift en dus iets "geleerd" wordt, is binnen joodse gemeenschappen het woord "schul" of "shul" (Jiddisch, oorspronkelijk Duits) – in het Nederlands gespeld als sjoel - populair geworden, dat ook als het Italiaanse scòla bekend is:

8. sjoel. Kenmerkend voor deze keuze is de erkenning van het vreemde element en een neutrale (niet specificerende en ook niet generaliserende) weergave⁵.

Bibliografische verwijzingen:

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode. Realii, in Masterstvo perevoda, n. 6, 1969, Moskvà, Sovetskij pisatel´, 1970, p. 432-456.