"Escrito está y se repite idéntico sin compasión ni esperanza"1.
"Thus it is written and thus it is repeated, identically, without compassion or hope"2.
Nadat Vlahov en Florin, in hun boek over de realia hebben aangetoond dat deze kunnen worden ingedeeld op grond de typologie van hun objecten, volgens parameters van plaats of tijd, staan ze stil bij de classificatie van de procédés van weergave van realia in de vertaling3. Deze classificatie, waartoe ik zelf al een aanzet heb getracht te geven na de voorbeelden in de vorige twee lessen, is in dit boek systematischer van aard.
Om te beginnen wordt een fundamentele tweedeling gemaakt tussen vertaling en transcriptie van realia. Gaat het om vertaling, dan ligt daarin een zekere wil besloten om zich het vreemde element toe te eigenen. Wordt gekozen voor transcriptie, dan is er sprake van een poging tot behoud van het vreemde element met de eigen middelen.
Ofschoon dit onderscheid hoogst oppervlakkig van aard is, geloof ik toch dat het een belangrijk criterium vormt voor het plaatsen van de behandeling van realia op de as eigen versus vreemd.
Op haar beurt wordt de transcriptie onderverdeeld in daadwerkelijke transcriptie en transliteratie. Onder "transcriptie" wordt hierbij verstaan:
overdracht van klanken uit een vreemde taal (gewoonlijk eigennaam, geografische benaming of wetenschappelijke term) met gebruikmaking van het alfabet van de ontvangende cultuur.
Het al dan niet overeenstemmen van de alfabetten van de zendende en ontvangende cultuur zorgt voor een nader onderscheid. Gaat het om een ander alfabet, dan is een sterkere mate van aanpassing nodig (hoewel je soms ziet dat stukken tekst in verschillende alfabetten in de doeltekst worden opgenomen) om de lezer van de ontvangende cultuur in staat te stellen de boodschap te verwerken Gaat het om gelijke alfabetten, dan vindt soms aanpassing van de spelling plaats die de uitspraak probeert te reproduceren (zo kan in het sterk fonetisch gespelde Italiaans een woord als shoe shine worden tot Sciuscià, titel van een beroemde film van De Sica uit 1946, en chewing gum tot "ciuinga", en het leven gaan leiden van een vrouwelijk zelfstandig naamwoord)4.
Transliteratie is echter:
overdracht van letters van een vreemd woord door middel van letters van het alfabet van de ontvangende cultuur.
Bij transcriptie ligt de nadruk dus op de klank, bij transliteratie op de grafische vorm. Wanneer transliteratie tot het uiterste wordt doorgevoerd, dan kan iedereen (ook een computer) de oorspronkelijke vorm van een woord reconstrueren, zoals bij het morsealfabet.
Je zou ook kunnen zeggen dat de transcriptie haar nut heeft voor de directe intermenselijke relaties, in dagelijkse, prozaïsche situaties, terwijl transliteratie nuttiger is in de meer intellectuele relaties, waarbij schriftelijke formulering een rol speelt.
Het voorbeeld dat Vlahov en Florin geven is de bijl van de Noord-Amerikaanse "natives" (op zich al een transcriptie van de Engelse kolonisten van een woord uit een al eerder bestaande taal dat nog geen schriftelijke vorm had): de tomahawk . De transcriptie in het Russisch zou томахок, of te wel tomahok zijn, en zou een poging zijn om het woord voor een Rus uitspreekbaar te maken op een manier die overeenkomt met de Amerikaanse uitspraak ervan. In plaats daarvan is het woord in de Russische cultuur beland als томагавк, dat wil zeggen, het is letter voor letter getranscribeerd (in Latijnse karakters zou dit neerkomen op “tomagavk", doordat de klank van de geaspireerde h in het Russisch gewoonlijk wordt weergegeven door een harde g-klank, en de w door middel van een v )5.
Als we nu overgaan op de vertaling van realia dan zien we verschillende mogelijkheden, en verschillende wijzen van inpassing. De eerste is die van het neologisme; dit komt vaak overeen met een leenvertaling. Onder "leenvertaling" verstaan we hier vooral de "vertalende leenvertaling"; uit materiaal van de ontvangende taal wordt een al dan niet samengesteld woord gevormd waarin de elementen van de uitdrukking in zendende cultuur letterlijk worden vertaald. Een klassiek voorbeeld is het Engelse woord skyscraper, dat diverse leenvertalingen kent: het Russische neboskreb, het Italiaanse grattacielo, het Franse gratte-ciel, het Duitse Wolkenkratzer en ons woord wolkenkrabber.
Er bestaan ook halve leenvertalingen, waarin slechts een deel van een samengestelde uitdrukking behouden is gebleven. Zo is de vertaling van het Duitse Dritte Reich in het Italiaans Terzo Reich, in het Russisch tretij rejh, in het Engels Third Reich.
Daarnaast komt toe-eigening voor, dat wil zeggen aanpassing van vreemde realia: er wordt een woord gevormd in de ontvangende taal dat echter vooral gebaseerd is op de fonetische structuur van het oorspronkelijke woord. Dat is het geval bij de pirozjkì, typisch Russische gevulde pasteitjes, die in het Estisch pirukas heten, en bij het Duitse Walküre, dat in andere talen een vorm krijgt als valchiria (Italiaans), Valkyrie (Engels), val´kirija (Russisch), enz.; het Franse concierge dat in het Russisch kons´erzjka wordt en net zo verbogen wordt als alle andere vrouwelijke Russische woorden op -a. In veel gevallen gaat het om een "grammaticale" toe-eigening: de aanpassing maakt het mogelijk het woorden te behandelen volgens de regels (verbuiging en vervoeging) van de ontvangende cultuur.
Het semantische neologisme daarentegen verschilt van de leenvertaling door de afwezigheid van een etymologische band met het oorspronkelijke woord. Het is een door de vertaler "geschapen" woord of een groep woorden waarmee de betekenis van de realia kan woorden weergegeven. Het wordt ook semantische leenvertaling genoemd. Een voorbeeld: het Engelse snowshoes heeft het Russiche snegostupy opgeleverd, gevormd uit de stam sneg-, die "sneeuw" betekent, en de stam stup-, die "stap" betekent (en overeenkomt met het Engelse ‘step’). Het Italiaans heeft datzelfde woord op een andere manier behandeld en is via een leenvertaling gekomen op "racchette da neve" (sneeuwrackets).
Nog een voorbeeld van semantische leenvertaling is het gebruik van het Nederlandse "realiseren" en het Italiaanse "realizzare" dat geënt is op het Engelse "to realize", waar de oorspronkelijke betekenis van het werkwoord (verwerkelijken, doen) wordt overschaduwd door die van het Engelse werkwoord (begrijpen, beseffen), in zinnen als:
Non avevo mai realizzato che tu fossi così bassa.
Ik had me nooit gerealiseerd dat jij zo laaghartig was.
Er bestaan ook pseudo-leenvertalingen of veronderstelde leenvertalingen. Zo gebruikt het Amerikaanse Engels het Italiaanse woord "latte", echter niet in de betekenis van "melk" maar van "espresso coffee mixed with steamed milk", of te wel "cappuccino", een woord dat overigens in veel vreemde talen gewoon is overgenomen. Het Italiaans kent het woord "golf" (trui), dat volgens veel Italianen een Engels woord zou zijn. Maar het gaat hier om een pseudo-leenvertaling, want in het Engels is "golf" natuurlijk geen trui, maar een sport. Misschien is de pseudo-leenvertaling ontstaan uit de Britse uitdrukking "golf jacket", waarvan het tweede deel in het Italiaans is weggevallen. Iets dergelijks zal zijn gebeurd met de "latte" in de betekenis van "cappuccino", via het woord "cafelatte" (koffie verkeerd). En op de Nederlandse markt zijn nu chips verschenen met "bolognese" smaak. Deze naam heeft een hele reis afgelegd (al is het onzeker of Bologna daar het beginpunt van is). Waarschijnlijk komt de uitdrukking van "spaghetti alla bolognese" (met vleessaus), een saus die later buiten Italië ook over pizza’s is gegoten en daarvandaan op zoutjes kon belanden.
Bibliografische verwijzingen:
MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.
MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.
VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode. Realii, in Masterstvo perevoda, n. 6, 1969, Moskvà, Sovetskij pisatel´, 1970, p. 432-456.
VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode, Moskvà, Vysšaja škola, 1986.
1 Marías 2000, p. 73.
2 Marías 2001, p. 60.
3 Vlahov, Florin 1986: 96.
4 Er is een tussenvorm: de aangepaste alfabetten zoals dat van Slavische talen als Tsjechisch en Pools of het Turkse alfabet, die alle op het Latijnse teruggaan maar eigen letters kennen voor die klanken die het Latijnse alfabet vreemd zijn (voorbeelden: ř, ů; ł,ń; ı, ş). Bij transliteratie van woorden die deze letters bevatten, ontstaan benaderende spellingen als Dvorak of Milli Gorus - noot van de vertaler.
5 Vlahov, Florin, 1996: 98.
|
|
