"[...] contando o diciendo lo mismo cada vez que se lee u hojea o consulta, del mismo modo que la acción elegida y congelada de un cuadro[...]"¹.

"[...] telling the same thing in the same way every time it’s read or leafed through or consulted, just as the action of a painting, once it’s "chosen and frozen"[...]"².

Naast de in de vorige les geanalyseerde vertaalstrategieën bestaat er nog een mogelijkheid om een tekst die realia bevat te behandelen, en wel: vervanging van de realia door realia uit de ontvangende cultuur Volgens Vlahov en Florin, die niet alleen willen beschrijven maar ook voorschrijven,

Ze krijgen de voorkeur – dat wordt stilzwijgend bedoeld – van de vertalers die kiezen voor die strategie. Ook op dit vlak geloof ik dat we niet kunnen zeggen dat de ene strategie in absolute zin beter of slechter is dan een andere. Vervanging van realia kan zinvol zijn, vooral als het gaat om een tekst die een pragmatische, utilitaristische dominant heeft, waarbij de stijl op de laatste plaats kan komen. Wordt deze strategie echter toegepast op literaire teksten, dan neigt die ertoe de culturele verschillen te onderdrukken, ze te ontkennen, de werkelijkheid te vervalsen om een tekst begrijpelijk te maken, of beter gezegd, begrijpelijk zonder dat aanvaarding van het anderszijn enige inspanning vereist.

Daarnaast bestaat de benaderende vertaling van de realia, die volgens Vlahov en Florin de gebruikelijkste is. Deze maakt het mogelijk om de materiële inhoud van de uiting op min of meer benaderende manier te vertalen, maar de couleur locale gaat daarbij meestal verloren, omdat een noodzakelijkerwijs connotatiearme, stilistisch neutrale uitdrukking de plaats inneemt van de door de strategie van de schrijver gewilde. Binnen dit type kunnen enige subtypen worden onderscheiden:

Het principe van de vervanging door een algemene uitdrukking met een bredere betekenis komt overeen met het bekende vertaalprincipe van de generalisatie. Dit is bruikbaar wanneer de vertaler zich liever onttrekt aan de taak om de couleur locale te vertalen, daar hij weet dat hij op die manier tenminste een idee kan geven van de oorspronkelijke materiële verwijzing. In de twee voorbeelden van Russische origine:

Ik drink liever droge wijn of borzjomi

Ik zou wat minder sterks willen: bijvoorbeeld narzan of limonade

hebben de vertalers in beide gevallen de realia vertaald met "bronwater". Het voordeel is in één oogopslag duidelijk: de lezer begrijpt wat het personage dat het onderwerp is van de zin wil drinken. Het nadeel is natuurlijk dat de lezer nooit zal weten om welke drank eigenlijk is gevraagd en in sommige gevallen nooit zal vernemen dat die echt bestaat en bijzonder geliefd is geweest in bepaalde streken of historische perioden. De lezer zal nooit de semiotische waarde leren kennen van het drinken van (of tenminste vragen naar) borzjomi in de culturele context waarin de uiting is gedaan. Vergeleken met deze strategie heeft de transliteratie het duidelijke nadeel dat ze niet onmiddellijk begrijpelijk is ("maar wat is dat voor spul, borzjomi?"), maar tegelijk het onmiskenbare voordeel dat de geïnteresseerde lezer op zoek gaat naar het antwoord op die vraag en daarbij misschien iets ontdekt over een aspect van de werkelijkheid van een cultuur die hij niet kent (terwijl hij voor hij erover ging lezen geen toegang had tot die informatie).

Als men dit principe toepast kan de karakteristieke isbà op "kippenpoten" die zo’n rol speelt in Russische sprookjes verworden tot een generieke paalwoning en de pagode tot een algemene tempel.

Een ander subtype is de vervanging door een functionele analoog. De definitie van deze strategie is heel zwak, omdat ze niet verder gaat dan te stellen dat het vervangen element een reactie bij de lezer in de ontvangende cultuur opwekt die eender is aan die van de brontekst bij de lezer in de zendende cultuur. Als men over het opwekken van reacties spreekt, loopt men over een mijnenveld, want hier bestaat geen enkele objectieve vergelijking noch de mogelijkheid de reacties van een lezer naast die van een ander te leggen. Men baseert zich op een soort standaardlezer.

Met deze techniek vervangt men bijvoorbeeld een weinig bekend spel, dat in de zendende cultuur erg verbreid is, door een in de ontvangende cultuur heel bekend spel. In een vertaling uit het Russisch in het Bulgaars, in welke cultuur het schaakspel niet erg verbreid was, heeft een vertaler een schaakpartij in een dampartij veranderd (misschien zou hij er zelfs volleybal van hebben kunnen maken, ware het niet dat de personages "zaten te spelen"). Op eendere wijze vervangt men een muziekinstrument dat in de zendende cultuur zeer gebruikelijk maar daarbuiten weinig bekend is, door een in de ontvangende cultuur bekend instrument (hier zou de Napolitaanse mandoline in de Amerikaanse Far West een banjo kunnen worden).

Een derde subtype geeft een beschrijving, verklaring of interpretatie van de elementen van realia: in plaats van de realia, verstrekt men een verklarende perifrase van de denotatieve inhoud. Zo schrijft men in plaats van de Russische armjak iets als "kledingstuk van ruwe wol", en van koelebjaka "gerecht bestaande uit gevulde pasta". Dit zijn lexicografische interpretaties.

Tenslotte bestaat er nog een vierde vertaalstrategie, die van de contextuele vertaling van de elementen van de realia. Hierbij worden die elementen vervangen door woorden die binnen de context en co-tekst waarin ze hun plaats hebben in het originele werk, de betekenis van die collocatie uitleggen. In plaats van de lexicografische betekenis wordt de systemische, relationele betekenis vertaald, die men natuurlijk in het woordenboek vergeefs zou zoeken. Dit is een optie wanneer de vertaler op het standpunt staat dat de context de dominante factor in een bepaalde boodschap vormt. Vlahov en Florin geven het voorbeeld van de Russische zin:

Skol´ko stoit putëvka na sovetskij kurort?

Wat wordt vertaald als:

Wat kost een kamer in een Sovjetkuuroord?

Op deze wijze gaat de betekenis van putëvka verloren, dat een soort certificaat is dat iemand ontvangt als hij met vakantie, op cursus of naar een herstellingsoord wil gaan. In de Sovjetperiode kon dit gratis of tegen een symbolische betaling. Het is duidelijk dat er voor dit woord in andere culturen dan de Sovjetrussische geen equivalenten bestaan.

Dit zijn samengevat de vertaalstrategieën voor de realia die we bestudeerd hebben:

• transcriptie
• transliteratie
• vertaling
• neologisme (al dan niet partiële leenvertaling, toe-eigening, semantisch neologisme)
• vervanging van realia
• benaderende vertaling (generalisering, functionele analoog, beschrijving, verklaring, interpretatie)
• contextuele vertaling.

Bibliografische verwijzingen:

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode. Realii, in Masterstvo perevoda, n. 6, 1969, Moskvà, Sovetskij pisatel´, 1970, p. 432-456.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode, Moskvà, Vysšaja škola, 1986.