"[...] en él nunca veremos el rostro de quien fue pintado de espaldas ni la nuca de quien se retrató de frente ni el lado oculto de quien ofreció el perfil"¹.

"[...] we’ll never see the face of the person who was painted from behind, or the nape of the neck of the one whose face was portrayed, or the hidden side of the one in profile"².

In de vorige lessen hebben we gekeken naar de wijze waarop realia worden vertaald. Nu zullen we bekijken hoe we te werk kunnen gaan om een strategie te kiezen. Het uitgangsbeginsel dat helpt bij het maken van een vertaalkeuze in het algemeen, en bij het vertalen van realia in het bijzonder, is dat het weinig zin heeft algemene regels te stellen, maar beter is om van geval tot geval de voor- en nadelen van de diverse mogelijke strategieën te beoordelen.

De eerste keuze die we natuurlijk moeten maken is die tussen transliteratie en vertaling. We kunnen de variabelen waar deze keuze van af hangt, samenvatten in vijf punten:

1. het soort tekst;
2. het belang van de realia in de context;
3. het soort realia, hun systemische rol binnen de zendende én binnen de ontvangende cultuur;
4. de talen, de feitelijke en mogelijke collocaties, de graad van acceptatie van ongebruikelijke collocaties en exotische uitdrukkingen in de ontvangende cultuur, en de wil van de vertaler om de lezer te "dwingen" een bepaalde mate van geestelijke luiheid te overwinnen met als inzet de kans een betere kennis van de wereld te verwerven;
5. de modellezer van de doeltekst (met eventuele, ja waarschijnlijke verschillen ten opzichte van de modellezer van de brontekst).

Als het gaat om een wetenschappelijke tekst, dan zullen er waarschijnlijk maar weinig realia in voorkomen en die weinige zullen waarschijnlijk vooral termen zijn (woorden die deel uitmaken van een vakjargon), die gewoonlijk bij vertaling als resultaat de overeenkomstige term in de ontvangende cultuur opleveren. In wetenschappelijke publicaties komt de transliteratie statistisch gezien meer voor, terwijl de keus bij fictie sterk afhangt van de vertaalstrategie, waardoor het niet mogelijk is om statistieken of tendensen weer te geven. Vlahov en Florin bevelen voor kinderboeken vertaling van de realia aan³, maar ik ben het daarmee oneens. Ik geloof niet dat de modellezer van een kinderboek stugger en minder nieuwsgierig is naar dat wat anders is; in tegendeel, het lijkt mij dat deze eigenschappen hier juist vaker voorkomen dan bij volwassen lezers. In een avonturenroman bepaalt het genre zelf de keuze voor transliteratie, want de keuze voor het lezen van zo’n roman is er één van nieuwsgierigheid naar het nieuwe, het andere en het exotische. In dit geval kan misschien een uitzondering worden gemaakt op de regel dat je niet moet generaliseren en stellen dat transcriptie hier bijna verplicht is. In een divulgatief werk lijkt mij, gelet op het educatieve aspect dat het in zich draagt, transcriptie met uitleg in een noot de beste oplossing. In een dramatische tekst bestaat de mogelijkheid niet om voetnoten te plaatsen, en is de keuze complexer van aard; ze hangt dan ook samen met keuzes die onderdeel zijn van de regie van het stuk.

De aanwezigheid van realia in een bepaalde tekst kan meer of minder belangrijk zijn. Hun rol kan een meer of minder belangrijke semantische waarde hebben. Een verschil is gelegen in de vraag of de elementen van realia aan de zendende cultuur vreemd of eigen zijn. Zijn ze reeds vreemd aan de zendende cultuur, dan zal een neutrale vertaalstrategie waarschijnlijk neerkomen op transliteratie of transcriptie. De aanwezigheid van realia die eigen zijn aan de zendende cultuur levert daarentegen voor de vertaler een lastig probleem op. In dit geval neemt in geval van transliteratie of transcriptie de mate van exotisering in verhouding tot de brontekst in sterke mate toe:

Daarom mag men stellen dat waar realia een belangrijke systemische (tekstuele of contextuele) betekenis hebben, transcriptie meer voor de hand ligt, terwijl vertaling de voorkeur verdient wanneer de realia in de hiërarchie van subdominanten die de vertaler opstelt op het moment dat hij zijn vertaalstrategie kiest, een zeer ondergeschikte positie innemen. Het risico dat transcriptie of transliteratie met zich meeneemt is, dat wanneer deze op geen enkele wijze de lexicale betekenis van het getranscribeerde woord overdraagt, men niet meer beseft dat de dominant, het belang, in dit geval juist in de lexicale waarde van het woord lag. Als men er zeker van is dat dit het geval is, dan moet een in de ontvangende cultuur begrijpelijk woord worden gekozen.

Woorden die bepaalde geografische, economische of politieke begrippen aanduiden kunnen in vertaling de lezer in de war brengen. Natuurlijk is het misleidend om de President van de Verenigde Staten te "vertalen" als "premier", of het "bestuur" van Clinton als de "regering Clinton". Net zo weinig correct is het om te spreken van een "staatssecretaris" van een Europees land waar het gaat om een Minister van Buitenlandse Zaken.

Analoog zou het misleidend zijn om een kolchoz uit de sovjettijd te vertalen met "boerderij", alsof een kolchoz geen bijzondere kenmerken heeft die hem onderscheiden van boerderijen elders in de wereld.

Er is geen vastgesteld percentage vreemde woorden in de diverse nationale woordenboeken. Sommige culturen zijn meer dan andere genegen om woorden uit "vreemde" culturen in zich op te nemen. En om historische redenen laten sommige culturen nu eenmaal meer sporen achter. Zo kenden de talen van de Baltische staten die ooit deel uitmaakten van de Sovjetunie en die nu op het punt staan te worden opgenomen in de EU, tot 1991 heel veel Russische leenwoorden als gevolg van de politieke overheersing door Rusland. Het is heel waarschijnlijk dat deze leenwoorden althans voor een deel in onbruik zijn geraakt na 1991, toen deze staten weer onafhankelijk werden.

Om dergelijke redenen hebben Franse leenwoorden eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld in het Engels, Nederlands, Italiaans en Russisch, toen de Franse cultuur een van de leidende of misschien wel de overheersende cultuur in de Westerse wereld was. In onze eeuw, vooral door het internet, speelt het Engels een vergelijkbare hoofdrol. Elke cultuur die niet is onderworpen aan een strak linguïstisch protectionisme heeft in haar woordenboeken een ongeëvenaarde (dat wil zeggen, niet wederzijds geëvenaarde) hoeveelheid Engelse en/of Amerikaanse woorden.

Bibliografische verwijzingen:

FINKEL´ A. M., Ob avtoperevode, TKP, 1962, p. 104-125.

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode. Realii, in Masterstvo perevoda, n. 6, 1969, Moskvà, Sovetskij pisatel´, 1970, p. 432-456.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode, Moskvà, Vysšaja škola, 1986.