"Ahora que voy a parar y a no contar más durante algún tiempo, me acuerdo de lo que dije hace mucho"¹.

"I’m going to stop now and say no more for a while; I remember what I said long ago"².

Een ander aspect dat aan een tekst een lokale connotatie verleent, vormen de eigennamen, zowel van personen als van dingen. Schijnbaar vormt de vertaling van de eigennamen van personen geen probleem. Men zou zeggen dat het hooguit een kwestie is die in het verleden speelde, toen bijvoorbeeld alle namen van schrijvers en kunstenaars werden aangepast aan de ontvangende taal en cultuur, en je bijvoorbeeld in het Italiaans namen kreeg als: Carlo Dickens, Leone Tolstoi, Gustavo Flaubert, Volfango Amedeo Mozart, enz.

In werkelijkheid wordt deze praktijk ten dele nog steeds toegepast. Zo is de schrijver Tolstoj in de Angloamerikaanse traditie bekend als "Leo". Dit geen vertaling van het originele Lev, wat "leeuw" betekent, maar is er een onomastische versie van, anders gezegd, het is de Engelse eigennaam met dezelfde oorsprong, die van het Latijnse woord leo, genitivus leonis. Als voornaam van de Russische componist Tsjaikovskij valt op de Nederlandse radio nog vaak "Peter" te beluisteren, in plaats van het oorspronkelijke Pjotr (veelal in de vreemde combinatie van een Nederlandse voornaam en een Russisch patroniem: Peter Iljitsch).

Iets dergelijks komen we tegen in de Westerse schrijfwijze van enige namen die eigenlijk afkomstig zijn uit niet-Latijnse alfabetten. De Russische voornaam "Dmitrij" wordt soms (in het Italiaans) vertaald als "Demetrio" en soms ook aangepast aan de plaatselijke uitspraak, zodat het in het Italiaans bijvoorbeeld "Dimitri" wordt (Italianen hebben moeite met het uitspraken van twee opeenvolgende consonanten zoals "dm", waardoor ze een i tussen die medeklinkers plaatsen). De naam "Vasilij" is gemakkelijk uitspreekbaar in Westerse talen, maar de "s" wordt hierbij onwillekeurig verdubbeld en die verdubbeling komt men ook tegen in de spelling in met name niet-wetenschappelijke werken: Vassili. Deze houding staat gunstig tegenover aanpassing en gemak, ten nadele van de filologische correctheid.

Een soortgelijke beschouwing kan men wijden aan de transliteratie of transcriptie van het Hebreeuws. Vele woorden die ook buiten het Hebreeuws gebruikt worden en die overwegend betrekking hebben op het jodendom, krijgen bij transcriptie in het Latijnse alfabet dubbele medeklinkers, die het Hebreeuws niet kent. Hier volgen enige voorbeelden uit de Van Dale, met de eventuele etymologie zoals dat woordenboek die geeft:

kabbala [misjn. Hb.: qabalah]

chanoekà naast hannuka (Hb.

chassidisme [Hb.: hasidîm (vromen)]

kibboets kibutz

kippoer kipur [niet in Van Dale]

knesset kneset

sabbat shabat [Hb. Sjabbât]

talles [Hb. Tallîth] taled

jiddisj [Hoogduits: jüdisch]. Dit is

Maar deze houding van een compromis ten gunste van de uitspreekbaarheid en ten nadele van de filologie is niet consequent. Want in sommige situaties zien we juist filologische scrupules die overdreven aandoen als we die vergelijken met de slordigheid van weer andere gevallen. Iedereen kent de roman Anna Karenina, maar niet iedereen weet dat de achternaam van de hoofdpersoon in iedere Westerse taal "Karenin" zou zijn, dat wil zeggen gewoon de naam van haar echtgenoot. In het Frans, Duits, Engels, Nederlands, Italiaans en Spaans worden achternamen niet verbogen en zou de titel van de roman, gebaseerd op dezelfde criteria van aanvaardbaarheid en niet van passendheid, legitiem Anna Karenin kunnen luiden.

Ofschoon de vertaalwetenschap een beschrijvende en geen voorschrijvende wetenschap is, verplicht ze wél tot coherentie, tot onderlinge samenhang van gemaakte vertaalkeuzen in een tekst (of reeks teksten). Het zou dus wenselijk zijn als men zich voor een van beide tendensen uitsprak.

We zullen het nu gaan hebben over de eigennamen van dingen. Deze categorie omvat onder andere:

Namen van instellingen

Namen van bioscopen en theaters

Straatnamen

Met uitzondering voor internationale instellingen die een verschillende naam hebben in meerdere talen (bijvoorbeeld: Europese Unie, Unione Europea, Union Européenne, European Union, Europäische Union, enz.), kan de vertaling van de eigennaam van een instelling verwarring veroorzaken. Zo kan het riskant zijn om namen van universiteiten te vertalen die een plaatsnaam in zich dragen (University of California, Washington University, Università degli Studi di Milano, Moskovskij gosudarstvennyj universitet), omdat de plaatsnaam in sommige gevallen verwijst naar de plaats waar de universiteit is gevestigd en in andere gevallen zomaar een naam is. Als we dus bijvoorbeeld in een vertaling zouden spreken van "Milan University" zou dat verwarrend zijn, daar Milaan meer dan tien universiteiten kent, die in het Engels vertaald min of meer deze benaming zouden kunnen krijgen. Hetzelfde geldt voor de "University of California", die indien letterlijk vertaald de (valse) indruk zou wekken dat Californië maar één universiteit kent. Als men "Washington University" vertaalt als "Universiteit van Washington" is dit echter gewoon fout: die universiteit bevindt zich niet in Washington, maar in Missouri.

Er zijn verder bijzondere gevallen waarin een vertaling hoogst komisch zou werken. Daar sommige achternamen ook een betekenis hebben, zou zo een vertaling van Università Bocconi", een bekende economische universiteit in Milaan, in "Bite University", of "Mouthful University" denkbaar zijn (want "boccone" betekent in het Italiaans ook "mondvol"). Dit is geen grapje, maar iets, dat werkelijk is gebeurd in de Engelse vertaling van de biografieën van de in 2001 benoemde Italiaanse ministers, en nota bene op de officiële website van de Italiaanse regering.

Een belangrijke aspect dat de realia in het algemeen en alle eigennamen betreft, en dat voor alle vertalers in en uit alle talen geldt, is het volgende. Als je een vorm van realia of een eigennaam ontmoet, is de eerste vraag die je je moet stellen deze: uit welke cultuur en welke taal is die afkomstig? Zodra deze vraag is beantwoord, heb je de keus tussen:

1. transliteratie of transcriptie van de originele spelling
2. vertaling of aanpassing van de originele spelling

wat echter ontoelaatbaar is, is het volgende:

3. *transcriptie of aanpassing van de spelling, niet aan de originele taal/cultuur, maar aan die waarin de tekst toevallig was geschreven

Als voorbeeld van deze derde en ongewenste optie nemen we de roman Gorky Park, van Martin Cruz Smith, die met dezelfde titel in Italiaanse vertaling is verschenen. (Waarschijnlijk heeft de vertaler, Pier Francesco Paolini geen invloed gehad op de keuze van de titel, want die wordt gewoonlijk door de marketingafdeling van de uitgever en niet door de vertaler bedacht).

De Amerikaanse roman speelt zich af in een lunapark in Moskou, dat in het Russisch "Park imeni Gor´kogo" heet. Terecht heeft de auteur, Martin Cruz Smith, het boek de Engelse versie van de naam, die vertaald is uit het Russisch, als titel meegegeven: Gorky Park.

De Italiaanse uitgever had nu de keus tussen:

1. transliteratie of transcriptie van de originele spelling ("Park imeni Gor´kogo")
2. vertaling of aanpassing van de originele spelling ("Parco Gor´kij")

maar hij heeft gekozen voor dat wat ik zie als de ontoelaatbare optie:

3. *transcriptie of aanpassing van de spelling, niet aan de originele taal/cultuur, maar aan die waarin de tekst toevallig was geschreven: en zo is de tekst vertaald als "Gorky Park", alsof er in New York of in een andere Amerikaanse stad een park bestaat dat naar de Russische schrijver is vernoemd.

Het is nogal duidelijk dat op deze wijze een vervalsing gecreëerd wordt, niet in literaire zin, maar in die van de literaire plaatsing van de handeling. De lezers (in dit geval de Italiaanse) krijgen de indruk dat ergens ter wereld een "Gorky Park" bestaat, of misschien dat de thriller zich buiten Rusland afspeelt.

De Franse uitgever heeft de zaak nog moeilijker gemaakt: in Frankrijk is de roman bekend als Gorki Parc, waarbij de Engelse syntaxis (waarin het eerste deel van de naam het tweede deel beïnvloedt) bewaard is gebleven, maar "Park" is veranderd in "Parc", waardoor een hybride ontstaan is, waarin:

de syntaxis Engels is;

de veronderstelde taal het Frans is,

de eigennaam van oorsprong Russisch is (maar als je dat niet weet…)

In Denemarken heeft het boek de titel "Gorkij Park" gekregen, waarbij de spelling van de naam van de Russische schrijver is aangepast, en tevens de illusie wordt gewekt dat het park deze naam heeft (in het Deens of het Russisch).

Een echter geheel gerechtvaardigde keuze is die van de Finse uitgevers, die het boek publiceerden onder de titel Gorkin puisto, waarbij de titel in het Fins is vertaald.

Hier eindigt het derde deel van 40 lessen van deze cursus, waarbij de oorspronkelijk voor deze sectie geplande onderwerpen nog niet zijn uitgeput. Gezien de talrijke zaken die nog aan de orde moeten komen voor wat de productie van de vertaalde tekst betreft, willen we verwijzen naar de volgende 40 lessen, die nog steeds gericht zullen zijn op de productie.

Bibliografische verwijzingen:

MARÍAS J., Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke uitgave 1998), ISBN 84-663-0007-7.

MARÍAS J., Dark Back of Time, New York, New Directions, 2001 (vertaald door Esther Allen), ISBN 0-8112-1466-4.