"[...] la palabra [...] es en sí misma metafórica y por ello imprecisa [...]"¹.

De vertaling in woorden van de mentale inhoud die iemand die schrijft wil uiten vormt het onderwerp van studies op het vlak van de psycholinguïstiek, waar deze specifieke fase van het interlinguale vertaalproces wordt aangeduid als het "genereren van de tekst". Over het feit dat het hier gaat om een vertaalproces – binnen het meer omvattende interlinguale vertaalproces – zijn ook de onderzoekers die zich ermee bezighouden het impliciet eens: ze bedienen zich namelijk spontaan van termen als "vertalen" en dergelijke.

De geleerden onderzoeken hoe de formulering van een taaluiting tot stand komt, uitgaande van de vorming van het mentale materiaal dat moet worden uitgedrukt met behulp van de intentie om het uit te drukken. Gaat het om interlinguale vertaling, dan telt het generatieve proces een etappe minder: we kunnen de te uiten inhoud als reeds gevormd beschouwen, omdat we veronderstellen dat die het resultaat is van het lezen van de brontekst, zoals we in het tweede deel van deze cursus hebben beschreven. Om die reden interesseren ons bij de leer van het genereren van de tekst alle fasen die volgen op de vorming van de inhoud.

We mogen ons afvragen of het zin heeft het begrip vertaling in die mate te beperken. Hebben we soms niet gezien dat de opvatting van de totale vertaling het semantisch veld van het woord "vertaling" sterk heeft uitgebreid? Heeft het dan nog zin te stellen dat de inhoud die in een doeltekst wordt geuit in elk geval afkomstig is uit de brontekst? Het zinvolste antwoord op deze vraag lijkt mij de bevestiging. "Totale vertaling" betekent allerminst "vrij schrijven". En als de vertaalwetenschap zich ook bezig gaat houden met onderwerpen als semiotische overdracht en veranderingen, waarmee ze zich oorspronkelijk niet inliet, hebben we nog steeds te maken met een brontekst en een doeltekst, en die laatste is het resultaat van de bewerking (of verwerking) van de eerste. Hoe deze bewerking in haar werk gaat, wordt niet gespecificeerd, maar dat het gaat om een bewerking en niet om iets dat uit het niets komt vallen, gesteld dat dit mogelijk zou zijn, dát wordt duidelijk gezegd.

De menselijke geest verwerkt de taal door die als het ware in stukjes te knippen, in "eenheden van verwerking", stukjes of segmenten (chunks) van begrippen die overeen kunnen komen met naamwoordelijke groepen, bepalingen, maar nooit met afzonderlijke woorden³. Dat gebeurt onbewust: het proces gaat te snel in zijn werk om door het bewustzijn te kunnen worden gevolgd. Een woord voor woord-bewerking zou kunnen vastlopen en de formulering van zinnen zou halverwege kunnen blokkeren. In een artikel uit 1986 (geciteerd in Zock 1997), wordt verklaard wat er gebeurt in Franse zinnen met onbeklemtoonde persoonlijke voornaamwoorden:

a) il me LE donne (hij geeft me HET)

b) il LE lui donne (hij geeft het HAAR)

c) il te LE donne (hij geeft HET je)

In de geanalyseerde voorbeelden zouden we onmogelijk tot formulering kunnen komen als we niet van meet af aan wisten welke persoon het voorwerp is van de handeling van het werkwoord "geven"⁴.

De lengte van de door het individu als eenheid van verwerking gebruikte chunks hangt behalve van de complexiteit van de te uiten begrippen, tevens af van de technische competentie van degene die schrijft. Hoe ervarener de schrijver is des te beter is hij in staat om omvangrijke chunks te bewerken Een vertaler die werkt aan een doeltekst is geen uitzondering op deze descriptieve regel⁵: hoe meer technische ervaring hij heeft op het gebied van het vertalen, des te groter zijn de tekst-chunks waarop hij bij een eerste versie microstrategieën toepast.

Als hij een mentale chunk⁶ in woorden vertaalt, projecteert de schrijver een conceptuele structuur (dieptestructuur) op een talige vorm (oppervlaktestructuur). De begrippen worden op de woorden geprojecteerd, elk waarvan een identiteit bezit in termen van grammaticale categorie (deel van de tekst: naamwoord, werkwoord, bijvoeglijk naamwoord, bijwoord enz.), een identiteit in termen van onmiddellijke relaties met andere woorden (onderwerp, lijdend voorwerp, voorzetselvoorwerp enz.), en tenslotte een identiteit in termen van uitgebreidere relaties (soort zin)⁷. Deze drie niveaus van complexiteit komen overeen met steeds omvangrijkere chunks, en vereisen navenant steeds complexere niveaus van benadering en planning.

De vorm en inhoud van de geproduceerde taaluitingen hangen niet alleen af van het mentale materiaal waarop ze gebaseerd zijn. Er bestaan ook "gewoonten", expressieve "gebruiken", cognitieve ervaringen die de neiging vertonen te worden herhaald.

Een eerste verbale versie van de mentale inhoud die men wil uiten wordt vaak op die manier gerealiseerd, waarbij (desnoods globale) overeenkomsten worden gezocht tussen voorgaande schrijfervaringen en dat wat men wil uiten. Dit procédé wordt in het Engels pattern matching genoemd, het onderling verbinden van en zoeken naar overeenkomsten tussen modellen. Dit produceert een eerste, benaderende versie, die je kunt vergelijken met wat Freud met betrekking tot de beschrijving van dromen "primaire verwerking" noemt. Op die eerste fase volgt, zeker bij meer ervaren en door de wol geverfde vertalers, een tweede fase van aanpassing en bijschaving van de eerste versie⁹.

Bibliografische verwijzingen:

BATEMAN J. & ZOCK M. Natural Language Generation, in R. Mitkov (ed.), Handbook of Computational Linguistics, Oxford University Press, 2001.

MARÍAS J. Negra espalda del tiempo, Punto de lectura, 2000 (oorspronkelijke editie 1998), ISBN 84-663-0007-7.

ZOCK M. Holmes meets Montgomery: an unusual yet necessary encounter between a detective and a general, or, the need of analytical and strategic skills in outline planning, in VI Simposio Internacional de Comunicacion Social, Santiago de Cuba, 1999, p. 478-483.

ZOCK M. The power of words, in Message Planning, 16th International Conference on Computational Linguistics (COLING), Copenhagen, 1996, p. 990-5.

ZOCK M. Sentence generation by pattern matching: the problem of syntactic choice, in R. Mitkov & N. Nicolov (ed.), Recent Advances in Natural Language Processing. Series: Current Issues in Linguistic Theory, Amsterdam, Benjamins, 1997, p. 317-352.