"Er hatte mir, wenn ich eine Zeitung irgendwo im Hause fand, erlaubt, ihm die Überschriften vorzulesen, und hie und da, wenn es nicht zu schwierig war, erklärte er mir, was sie bedeuteten."¹

"Wanneer ik thuis ergens een krant tegenkwam, stond hij me toe hardop de titels voor te lezen en af en toe, als het tenminste niet om te moeilijke zaken ging, legde hij me uit wat ze betekenden."

Aan het einde van de vorige les kwam de kwestie van de explicitering als spontaan en onbewust mentaal proces aan de orde. Dit proces is volgens Blum-Kulka kenmerkend voor elke activiteit van linguïstische bemiddeling. Het aspect van de explicitering dat ons hier interesseert, nu we het zullen hebben over de behandeling van het vertaalresidu, is echter dat deel dat niet wordt gekenmerkt door redundantie. Als vertalingen in sterkere mate redundant zijn dan de originelen, dan is dit een aspect dat los staat van de vraag hoe je kunt omgaan met dat residu. Wat ons in deze fase van de cursus interesseert is echter de uitkomst te bepalen van de zones van de brontekst die niet alleen geen redundante vertaalresultaten opleveren, maar juist leiden tot storingen in de communicatie.

Ik zou willen waarschuwen voor het methodologische risico dat men een verschil hanteert tussen explicitering wegens verschillen tussen de linguïstische systemen en explicitering om redenen van verschillen tussen de extralinguale systemen. Naar mijn mening zijn beide typen explicatie in semiotische zin van culturele herkomst. Pym spreekt over het impliciete element in de cultuur als primaire oorzaak van de explicitering:

Ik zou daarom voorstellen om meer in algemene termen te spreken over explicitering om wille van culturele verschillen, en daaronder natuurlijk tevens de subgroep van de linguïstische verschillen te verstaan. De formele linguïstische verschillen waarvan sommige geleerden uitgaan – gevangen als ze zijn in de oude opvatting van de taalkunde als een wereld die los staat van culturele invloeden – als belangrijkste oorzaak van explicitering en compensatie ("elk woord van het origineel waarvoor geen equivalenten bestaan"), "betekenis dragende elementen die verloren gaan bij het vertalen van een stuk van de zendende taal van de brontekst" (Komissarov 1990: 185) zijn naar mijn mening veel vruchtbaarder als we ze invoegen in de veel bredere categorie van het impliciete in de cultuur.

Als we ons de hypothese van Whorf eigen maken – over de wederzijdse invloed van taal en extralinguale cultuur – dan zie ik niet waarom we de linguïstische, stilistische en tekstuele verschillen niet zouden kunnen inpassen in de bredere wereld van culturele kenmerken.

Maar hoe moeten een noot van de vertaler, een nawoord, een chronologie, opdracht, toegevoegde bibliografie of een recensie worden gezien als expliciterende of compenserende handelingen? Geen enkele auteur spreekt daar in zulke termen over, omdat die elementen geen deel uitmaken van de tekst maar van het paratekstuele kritische apparaat of, om een term van Torop te gebruiken, van de metatekst.

We moeten ons allereerst de vraag stellen of dergelijke elementen expliciterend of compenserend van aard zijn.

Een nawoord is altijd compenserend, in de zin dat het wordt toegevoegd aan de editie van een vertaalde tekst om die voor de lezer van de doeltekst toegankelijker te maken. Als een nawoord niet compenserend van aard was, zouden er geen andere redenen zijn om het op te nemen. Is een nawoord ook expliciterend? In wezen wel, behalve in het geval van zeer hermetisch schrijvende auteurs die apparaten creëren die eerder dan een begeleidend element van de brontekst te vormen, op zich zelf staande poëtische werken zijn.

Een noot van de vertaler is altijd expliciterend, beter gezegd, ze ontstaat met als voornaamste doel om iets wat vanwege culturele verschillen moeilijk te begrijpen kan zijn, te verduidelijken. Is zo´n noot ook compenserend? Zonder twijfel. Als het niet nodig was een expressief gebrek van de tekst te compenseren, zou een uitgever niet snel toestaan een noot van de vertaler te publiceren, want een dergelijke noot wordt in de uitgeverijwereld – waarschijnlijk ten onrechte - beschouwd als teken van een nederlaag, van falen van de vertaler, eerder dan als blijk van het bewustzijn van de vertaler van de verschillen tussen wat er in beide culturen impliciet is, van het mogelijk bestaan van een residu en van zijn wil om daar iets aan te doen.

Ook een chronologie, een kaart of schema, een bibliografie of een recensie zijn tegelijkertijd expliciterend en compenserend van aard. Ik geloof dat we daarom enige voorlopige conclusies mogen trekken over toepassing van de principes van de totale vertaling op de studies die zich bezig houden met de begrippen explicitering en compensatie.

De eerste conclusie betreft de wenselijkheid om onder het begrip "metatekstueel apparaat" alle compenserende, expliciterende of explicatieve kunstgrepen samen te nemen die zich niet binnen de vertaalde tekst bevinden maar in de marge ervan. We zullen hier niet nader ingaan op de kwestie van de spontane neiging van linguïstische bemiddelaars om te expliciteren, en ons alleen bezighouden met de vormen van explicitering die voortvloeien uit het (al dan niet bewuste) besef van het bestaan van een vertaalresidu. Ik stel voor om zo´n "gemotiveerde" explicitering samen te nemen met de compensatie, die altijd is beschouwd als een niet spontaan maar juist rationeel procédé, en voor beide de benaming metatekstueel apparaat" te hanteren. Dit wil ik in het volgende schema grafisch weergeven:

Deze nieuwe indeling van de veranderingen die bij het vertaalproces plaatsvinden heeft als voordeel dat alle ingrepen die met het aanpakken van het vertaalresidu te maken hebben, of te wel het "metatekstueel apparaat" betreffen, worden samengenomen. Dat lijkt mij veel productiever in het kader van een semiotische benadering van de vertaling.

BLUM-KULKA SHOSHANA Shifts of Cohesion and Coherence in Translation, in Interlingual and Intercultural Communication: Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies, uitgegeven door Juliane House en Shosgana Blum-Kulka, Tübingen, Narr, 1986, p. 17-35.

CANETTI ELIAS Die gerettete Zunge. - Die Fackel im Ohr. - Das Augenspiel, München, Carl Hanser Verlag, 1995, ISBN 3-446-18062-1. Gebruikte uitgave: Die gerettete Zunge, Frankfurt, Fischer Verlag 1979, ISBN 3-596-22083-1.

CRISAFULLI E. Dante’s Puns and the question of compensation, in Wordplay and Translation, uitgegeven door Dirk Delabastita, Manchester, St. Jerome Publishing, 1996, ISBN 1-900650-01-0, p. 259-276.

HARVEY K. Compensation, in Routledge Encyclopedia of Translation Studies uitgegeven door M. Baker, London, Routledge, 1998, ISBN 0-415-09380-5, p. 37-40.

HERVEY SÁNDOR e HIGGINS IAN Thinking Translation: A Course in Translation Method: French to English, London, Routledge, 1992.

KLAUDY KINGA Explicitation, in Routledge Encyclopedia of Translation Studies uitgegeven door M. Baker, London, Routledge, 1998, ISBN 0-415-09380-5, p. 80-84.

PYM ANTHONY Epistemological Problems in Translation and its Teaching. A Seminar for Thinking Students, Calaceit (Teruel), Caminade, 1993.

VINAY J.-P. e DARBELNET J. Stylistique comparée du français et de l’anglais. Méthode de traduction, Paris, Didier, 1958.