"Nur besonders dramatische Vorgänge, Mord und Todschlag sozusagen und die ärgsten Schrecken, sind mir in ihrem spanischen Wortlaut geblieben, aber diese sehr genau und unzerstörbar."¹

"Alleen bijzonder dramatische gebeurtenissen, om zo te zeggen, moord en doodslag, alsook de grootste angsten van mijn kindertijd zijn me voor de geest gebleven in hun Spaanse vorm, maar dit op een bijzonder precieze en onuitwisbare wijze."

Het is typerend dat in elke culturele context zegswijzen ontstaan die oorspronkelijk woorden combineren om iets aan te duiden dat niet alleen de som is van de betekenissen van de afzonderlijke woorden waaruit ze bestaan, maar die een toegevoegde betekenis, gewoonlijk een overdrachtelijke, metaforische betekenis hebben gekregen. "Tussen hamer en aanbeeld zijn"² betekent niet zich concreet in die fysieke toestand bevinden, maar zich in grote verlegenheid of in elk geval in een moeilijke situatie bevinden. In ons dagelijks leven overkomt het ons maar heel zelden dat we een aanbeeld tegenkomen, en ook een hamer behoort niet tot ieders werktuigen.

Zegswijzen of fraseologieën – of uitdrukkingen die ernaar streven dat te worden – ontstaan in groten getale, maar maken niet allemaal fortuin. Soms gebeurt het dat ze opkomen en vrijwel meteen weer verdwijnen. De enige gevallen die problemen voor de vertaler veroorzaken zijn de vaste, veelvoorkomende lexicale uitdrukkingen die vanwege hun metaforische betekenis niet alleen een beroep doen op de logica van de lezer op het moment dat hij leest, maar ook en vooral op de waarde die zo’n metafoor in de geschiedenis van de taal in kwestie heeft gekregen.

Het eerste probleem voor de vertaler is gelegen in het herkennen van de fraseologieën. Worden ze niet herkend, dan worden ze vertaald door de betekenis van de afzonderlijke woorden letterlijk te nemen, met een op zijn minst twijfelachtig resultaat. De vertaler is altijd gespitst op het voorkomen van een gemarkeerd stuk tekst en ontwikkelt een bijzondere gevoeligheid die hem in staat stelt, tenminste in ideale omstandigheden, te denken aan een ongebruikelijke formulering, ook al heeft hij met al zijn ervaring de uitdrukking in kwestie nog nooit gelezen.

Als de uitdrukking eenmaal als zodanig is herkend, dan ligt het volgende probleem in de decodering ervan. Alle auteurs zijn het erover eens dat woordenboeken in dit verband niet altijd betrouwbare instrumenten zijn. Op te beginnen bevatten ze niet alle zegswijzen. Dat is onmogelijk omdat er elke dag nieuwe ontstaan, maar ook omdat woordenboeken beperkt zijn en niet in staat om aan alle onderdak te verlenen. Het tweede probleem is erin gelegen de zegswijzen onder een bepaald lemma onder te brengen. "Tussen hamer en aanbeeld zijn" (in het Engels is de uitdrukking: "to be between hammer and anvil") kan onder ‘tussen’, ‘aambeeld/aanbeeld’ of onder ‘hamer’ te vinden zijn, maar meestal zal het, als het onder één betekenis is ondergebracht, onder de andere ontbreken om te voorkomen dat het woordenboek te redundant wordt (een minimum aan redundantie is normaal en functioneel ten behoeve van een efficiënte communicatie, om de "gaten" te dichten die worden veroorzaakt door fysiek lawaai en/of semiotische ruis).

Dit tweede probleem is gemakkelijk te ondervangen als men beschikt over een uitgave van het woordenboek op CD-ROM en de software van het gegevensbeheer van het woordenboek het mogelijk maakt om te zoeken naar de ‘hele tekst’. Als ik bijvoorbeeld - om het Engels als voorbeeld te nemen - zoek naar het woord ‘anvil’ (aanbeeld) in het Webster’s New World Dictionary, dan vind ik verwijzingen naar de volgende woorden: "anvil, bone, ear, hardy, horn, incus, middle ear, stithy". Zoek ik in een overeenkomstig Italiaans woordenboek op CD-ROM, dat van De Mauro, naar het Italiaanse equivalent, "trovarsi tra l’incudine e il martello", dan vind ik een verwijzing naar de volgende lemmata: "ancude, ancudine, attico, battifalce, bicornia, corno, maglio, martellatura, mazzicare, monocornia, ossicino, paletto, palo, picchiare, ripicchiare, staffa, tasso, toppo, tra", en wat ik nodig heb bevindt zich onder dat laatste woordje, het voorzetsel "tra" (dat "tussen" betekent), waar ik het misschien nooit zou gaan zoeken als ik uitsluitend over een alfabetische woordenlijst beschikte.

Het derde probleem wordt gevormd door het gebruik van tweetalige woordenboeken. In dat geval geven de geboden oplossingen niet de verklaring van de uitdrukking, maar andere fraseologieën die, naar de bedoeling van de samensteller van het woordenboek, de vertaling ervan in de andere taal geven. Gezien het feit dat de betekenissen nooit perfect overeenkomen, bestaat er een groot risico dat men andere fraseologieën aantreft, die andere metaforen gebruiken, een verschillende betekenis hebben en in het geheel niet geschikt zijn om te worden gebruikt in bepaalde gevallen.

Als men eenmaal de zegswijze heeft herkend en begrepen, dan is de taak van de vertaler nog niet beëindigd: sterker nog, je zou kunnen zeggen dat die pas op dat moment begint. Er moet nu een uitdrukking worden gevonden om de fraseologie mee te vertalen.

Als men geluk heeft, is in twee culturen dezelfde uitdrukking ontstaan die dezelfde metafoor als uitgangspunt heeft. Dat is het geval bij de zegswijze die we als voorbeeld hebben gehanteerd, "tussen hamer en aanbeeld zijn", die ook bestaat

in het Engels: between hammer and anvil

in het Frans: entre l’enclume et le marteau

in het Italiaans: tra l’incudine e il martello

in het Russisch: meždu molotom i nakoval´nej

in het Duits: zwischen Hammer und Amboss

in het Bulgaars: meždu čuk i nakovalnja³

en, zo vermoed ik, ook in diverse andere talen. Een vertaling als deze kan in zeldzame gevallen worden gegeven, wanneer de gelegenheid zich voordoet en wanneer de fraseologie geen cultuurspecifieke connotatie heeft (die anders verloren zou gaan en een vertaalresidu zou opleveren of een verlies).

In andere gevallen kiest de vertaler voor een andere zegswijze, die op een andere metafoor is gebaseerd, die echter naar zijn mening dezelfde soort betekenis draagt. Vlahov en Florin nemen als voorbeeld een reeks uitdrukkingen die de betekenis hebben van "geluk hebben". Hier volgen er enkele:

Italiaans: nascere sotto la buona stella

Italiaans: essere nato con la camicia

Frans: être né coiffé

Engels: to be born with a silver spoon in one’s mouth

Engels: thank one’s (lucky) stars

Engels: to be born with a cowl on one’s head

Russisch: rodit´sja v soročke, v rubaške

Hieraan kunnen we voor het Nederlands onder meer toevoegen:

Onder een goed gesternte geboren zijn

Met de helm geboren zijn

In een connotatieve tekst kan de keuze van een vertalende zegswijze een groot probleem vormen, omdat het de intentie van de schrijver geweest kan zijn om een bepaalde metafoor te gebruiken (bijvoorbeeld die van de ster of van het hemd), die een functie heeft binnen het netwerk van intratekstuele verwijzingen, van aanwijzingen die bewust verspreid zijn over de tekst om de modellezer ertoe te brengen bepaalde veronderstellingen te doen, en in dat geval kan de gevonden fraseologie de teneur van de metafoor volledig teniet doen en de lezer van de doeltekst op een dwaalspoor brengen.

Als het echter uitsluitend gaat om de denotatieve betekenis, zoals het begrip ‘nooit’ dat in een bepaalde tekst door een zegswijze wordt uitgedrukt, dan kunnen zonder ernstige problemen andere metaforen worden gebruikt:

Daarnaast bestaat de mogelijkheid van een niet fraseologische vertaling van een zegswijze. Deze keuze verdient de voorkeur wanneer men de denotatieve betekenis als dominant van de vertaalhandeling heeft gesteld, en men bereid is tot compromissen bij elementen als het uiterlijk van het expressieve koloriet, de betekenisnuances, de connotatie en de aforistische vorm.

Als een residu van niet fraseologische aard overblijft, zijn er twee mogelijkheden: men kan opteren voor een lexicale vertaling of voor een calque. De lexicale vertaling bestaat in het verklaren van de denotatieve betekenis van de zegswijze met behulp van andere woorden, waarbij men accepteert dat alle stilistische en connotatieve aspecten verloren gaan. In geval van de zegswijze "tussen hamer en aanbeeld zijn" zou een lexicale vertaling bijvoorbeeld de volgende kunnen zijn: "zich in een ongemakkelijke situatie bevinden".

CANETTI ELIAS Die gerettete Zunge. - Die Fackel im Ohr. - Das Augenspiel, München, Carl Hanser Verlag, 1995, ISBN 3-446-18062-1.

VLAHOV S., FLORIN S., Neperovodimoe v perevode, Moskvà, Vysšaja škola, 1986.