"Hinter ihm, den ich verachtete, weil ich ihn kannte und vor seiner glatten, schmeichlerischen Sprache Ekel empfand, stand die Figur eines Dichters, von dem ich keine Zeile lesen durfte, den ich gar nicht kannte, und niemals habe ich einen Dichter so sehr gefürchtet wie damals Schnitzler."¹

"Achter hem, die ik haatte omdat ik hem kende en walgde van zijn gladde, honingzoete manier van spreken, rees de gestalte van een dichter op, iemand van wie ik zelfs geen regel mocht lezen, die ik helemaal niet kende, en nooit ben ik in mijn leven zo bang geweest voor een schrijver als toentertijd van Schnitzler".

De vertaling van een poëtische tekst is waarschijnlijk het onderwerp waarover in de vertaalwetenschap de heftigste polemieken hebben gewoed. Vaak heeft ook iemand die zich niet bezighoudt met vertalen zijn mening over deze kwestie, met het gevolg dat men er vaak talrijke gemeenplaatsen over hoort spuien.

Een van de vervelendste en meest zinloze polemieken is die over de vertaalbaarheid of onvertaalbaarheid van poëzie. We hoeven geen tijd te verdoen met deze discussie, daar er een commerciële en handwerksmatige productie van poëzievertalingen bestaat, en dus een publiek van lezers die dergelijke vertaalde teksten willen lezen en bereid zijn er, in enige mate, min of meer zichtbare sporen van een auteur in te herkennen.

Er zijn mensen die poëzie vertalen en er zijn er die poëzie in vertaling lezen, en dit is meer dan voldoende.

Ook bij poëzie bestaat een vertaaldilemma tussen het creëren van een tekst die de lezer de mogelijkheid van toegang tot het origineel verschaft, en de schepping van een mooie poëtische tekst die door het origineel geïnspireerd is. Men kan dus beter beginnen een onderscheid te maken uitgaande van het doel dat men zich stelt met de vertaling van poëzie.

1. directe toegang tot het origineel: de misschien meest gebruikelijke vorm van poëzievertaling is de metatekstuele, en bestaat uit het voorzien van een origineel gedicht van een kritisch apparaat – in dezelfde taal als waarin het gedicht is geschreven of in een andere – dat diegene die niet bijzonder geschoold is in die taal in staat stelt toegang te krijgen tot de interpretatie van de tekst via de verduidelijking van de semantische waarden van het origineel.

2. interlineaire vertaling met tekst op de tegenoverliggende bladzijde: ook dit is een vorm van directe toegang tot het origineel, waar het hulpmiddel echter niet metatekstueel is, maar tekstueel. Ook al is het niet altijd mogelijk om de naast het origineel afgedrukte tekst een "tekst" te noemen. Wanneer het vers van deze laatste tekst de woord-voor-woord reproductie van het vers van het origineel is, is zijn enige doel de betekenis (die de vertaler uit de talrijke mogelijke betekenissen heeft gekozen) van de afzonderlijke woorden van het gedicht aan de lezer te verklaren. Zelden kan het resultaat dan in de eigenlijke betekenis van het woord "tekst" worden genoemd, met andere woorden, een samenhangend systeem van woorden.

3. filologische vertaling: het gaat hier om een vertaling die geen rekening houdt met de leesbaarheid van de geproduceerde tekst, maar alleen met filologisch respect voor de brontekst. Doel van deze vertaling is toegang te bieden tot het origineel aan die lezers die niet in staat zijn de tekst te benaderen met de onder punt 1 en/of 2 genoemde strategieën. De filologische vertaling kan in proza of in verzen zijn. Is ze in versvorm, dan komt het vers van de doeltekst gewoonlijk overeen met dat van de brontekst, maar zal natuurlijk niet rijmen (dan wel bij toeval), en evenmin gewilde alliteraties bevatten noch rekening houden met het ritme of andere niet denotatieve aspecten van de brontekst. Een van de beroemdste pleitbezorgers van deze strategie was Vladìmir Nabókov:

4. vertaling met een enkele dominant: gewoonlijk is dit het resultaat van een ontoereikende of oppervlakige analyse van de brontekst, van weinig gevoel voor poëzie of van een weinig hoogstaande editoriale politiek. Van het origineel wordt één aspect er uitgelicht, dat wat de onervaren lezer het meest opvalt, zoals bijvoorbeeld het rijm. Het rijmschema wordt in de vertaling overgenomen. Door het anisomorfe karakter van de natuurlijke codes is het om het rijm te kunnen reproduceren, noodzakelijk de betekenis te laten schieten. In de naam van de dominant wordt al het overige opgeofferd, waarbij als enige subdominant de betekenis wordt aangehouden, wanneer men erin slaagt daar iets van te redden.²

5. vertaling met een hiërarchie van dominant en subdominanten: dit is de methode die in een zoeken naar evenwicht tussen de tegengestelde polen van vertaalbaarheid en onvertaalbaarheid, de onmogelijkheid alles te vertalen als een voldongen feit neemt. Dit is de strategie die voortvloeit uit Torops opvatting van de totale vertaling. Men maakt eerst een vertaalwetenschappelijke analyse van de brontekst, om vast te stellen wat de voor de zendende cultuur dominantenelementen zijn. Dan projecteert men deze dominanten op de ontvangende cultuur, en komt men aldus tot een voorspelling van de elementen die wel, niet of gedeeltelijk overgebracht kunnen worden. Uitgaande van de modellezer, de editoriale strategie, het soort publicatie en vaak ook de smaak van de vertaler besluit men welke belangrijke elementen van de brontekst de dominanten van de doeltekst kunnen worden, en welke elementen alleen via een metatekstuele ingreep (in een kritisch apparaat) kunnen worden overgedragen.

Er wordt aldus een kritische apparaat gerealiseerd waarin voor de lezer van de doeltekst al deze overwegingen worden uiteengezet en een metatekstuele weergave van het vertaalresidu wordt voorgesteld (bijvoorbeeld, door uit te leggen wat het metrum van de brontekst is, hetgeen de doeltekst niet slaagt te reproduceren, of welke connotatieve betekenis een bepaalde poëtische vorm in de zendende cultuur heeft).

Bij het maken van de vertaling wordt absolute voorrang gegeven aan de belangrijkste dominant, en als die eenmaal is weergegeven, dan probeert men tevens ruimte te maken voor de secundaire dominanten, in de volgorde van importantie die hun in de analytische fase is toegewezen.

Het belangrijkste aspect van deze benadering is de absolute doorzichtigheid van de door de vertaler (en vaak door de uitgever) gemaakte keuzes voor de vertaalstrategie. De vertaling van poëzie die niet vertelt wat haar op rationele wijze gekozen zwakke punten zijn, loopt het risico zich te afficheren als "complete", "absolute" of, zoals sommigen nog hardnekkig blijven beweren, "trouwe" vertaling van het origineel, een situatie die bij de lezer het gevoel wekt dat hij gemanipuleerd en bij de neus genomen wordt.

6. culturele transpositie: dit is de strategie van diegenen die geloven dat ze in staat zijn om de culturele homoloog van de poëtische vormen over de culturele verschillen heen te vinden. David Connolly heeft bijvoorbeeld de volgende mening:

Nog afgezien van de aanmatiging die is gelegen in de keuze van een verondersteld "equivalent", of dat nu cultureel of tijdgebonden is, een keuze die zonder meer hoogst aanvechtbaar is, heeft deze strategie wel een heel lage dunk van haar modellezer. Impliciet veronderstelt ze een persoon die niet de noodzakelijke mentale openheid bezit om te begrijpen dat een bepaalde vorm in een andere tijd of een andere cultuur een andere betekenis kan hebben gehad. Wij zijn hier weer aangeland bij wat ik al meer dan eens heb opgemerkt over het verantwoordelijk maken van de lezer en over respect voor de lezer. Met deze strategie kiest men ervoor hem geen achting waardig te dunken, hem geen verantwoordelijkheid toe te kennen en, alsof dat nog niet genoeg was, om hem een van het origineel heel sterk verschillende tekst voor te schotelen, maar die wel als een "trouwe vertaling" te presenteren.

7. poëtische vertaling – vertaling door een andere dichter: wordt aan een dichter uit de ontvangende cultuur de vertaling van de poëzie toevertrouwd. Het resultaat is vaak een schitterend gedicht, dat soms zelfs nog beter dan het origineel kan zijn. Dit is de beste keuze als men poëtische teksten wil produceren die hun inspiratie putten uit een origineel in een andere taal, en als de filologische zorg de minst belangrijke subdominant is.³