"Ich hatte ja kein Buch, das mir zur Kontrolle diente, sie verweigerte es mir hartnäckig und erbarmunglos, wohl wissend, welche Freundschaft ich für Bücher empfand und wieviel leichter alles mit einem Buch für mich gewesen wäre."¹.

"Ik had immers geen boek waarin ik iets zou kunnen verifiëren, ze weigerde me dat wreed en hardnekkig, ook al wist ze hoe ik van boeken hield en hoeveel makkelijker alles voor mij zou zijn geweest met een boek in handen."

De vertaling van essays wordt zelden als op zichzelf staande categorie beschouwd temidden van de diverse soorten vertaalde teksten. Dit ligt mede aan het aloude onderscheid tussen "literaire" en "technische" vertalingen, waarbinnen men het hele spectrum van mogelijke soorten tekst pretendeerde te kunnen vatten. We moeten ons daarom eerst bezighouden met de definitie van de termen van ons betoog.

Tot nu toe hebben we gekeken naar de vertaling voor bioscoop en televisie (nasynchronisatie en ondertiteling), theater, vertaling van vakjargon, vertaling voor een uitgeverij, van gespecialiseerde teksten, van (verhalende) literatuur, poëzie en journalistieke teksten, en daarbij van keer tot keer vastgesteld wat eronder viel. In de eerste plaats moet worden gesteld dat niet alle categorieën elkaar wederzijds uitsluiten. Zo hebben bijvoorbeeld vertaling van essays en vertaling voor een uitgeverij een groot gemeenschappelijk bereik.

De vertaling van essays heeft betrekking op teksten die noch verhalend noch poëtisch van aard zijn en die behoren tot het domein van de non-fiction. Anders dan in een wetenschappelijke of gespecialiseerde tekst, is in de essayistische tekst ook de esthetische component soms van groot belang. Het onderwerp kan van wijsgerige, politieke, literaire, wetenschappelijke of zedenkundige aard zijn (anders dan bij verhalende teksten houdt het onderwerp daarom altijd verband met een georganiseerd veld van menselijke kennis). Anders dan in een wetenschappelijk artikel stoelt de argumentatie niet altijd op verplichte en punctuele verwijzingen naar vakliteratuur. Terwijl in een wetenschappelijk stuk alle beweringen gebaseerd dienen te zijn op andere wetenschappelijke artikelen of op empirische proeven die de schrijvende wetenschapper heeft uitgevoerd, stelt in een essay, ook al is het wetenschappelijk geïnspireerd, de elegante wijze van schrijven de schrijver in staat om een hogere vlucht te nemen en bepaalde verwijzingen als de lezer reeds bekend te beschouwen. De intertextuele verwijzing kan in een essay dus impliciet van aard zijn. Het essay stelt zich niet zozeer ten doel de internationale gemeenschap op de hoogte te brengen van het laatste nieuws op een bepaald vlak van onderzoek, als wel overdenkingen van meer algemene aard te geven die eerder richting kunnen geven aan de overkoepelende methodiek dan aan het afzonderlijke experiment.

Dankzij zijn aard van algemene overdenking, die het wijsgerige essay kenmerkt (en men zou dan ook kunnen zeggen dat het essay een uitbreiding vormt van de "wijsgerige overdenking" tot andere terreinen van wetenschap, zoals wetenschapsfilosofie, het denken over taal, de politieke wijsbegeerte, en de filosofie van de literatuur), is het essay gewoonlijk eleganter en literair waardevoller dan een wetenschappelijk artikel. Bovendien bevat het essay, anders dan het geval is bij een wetenschappelijk artikel, dat gekenmerkt wordt door een sterke denotatieve of referentiële inslag, talrijke connotatieve en intertextuele verwijzingen. Dit alles heeft ook heel belangrijke consequenties voor het vertalen ervan.

Laten we als voorbeeld een essay op het vlak van de vertaalwetenschap nemen, misschien wel het beroemdste op dit gebied, het klassieke After Babel van George Steiner. Ik neem zo maar een zin uit dit boek:

In achtendertig woorden slaagt Steiner erin bij zijn betoog talrijke disciplines, vele auteurs en veel kennis te betrekken die onontbeerlijk zijn voor de vertaler die zijn taak van interlinguïstische weergave van de tekst wil vervullen. Zo zien we bijvoorbeeld:

• Wittgenstein: de vertaler moet bekend zijn met de filosofie van Wittgenstein en in het bijzonder met zijn essay over de psychoanalyse, dat in het Engels de titel Conversations on Freud draagt, waarin de Duitse wijsgeer het aspect van de afsluiting van de therapie bekritiseert, die uitsluitend wordt toevertrouwd aan het oordeel en deels ook aan de intuïtie van de psychotherapeut, omdat het proces zo de neiging zou kunnen vertonen ad libitum door te blijven gaan;
• psychoanalysis: kennis van Freud en de psychoanalyse, en in het bijzonder van de heikele kwestie van de eindige of oneindige analyse; de epistemologische kwestie die ontstaat doordat Wittgenstein zelf een vergelijking maakt tussen de wetenschap bij uitstek, de natuurkunde, en de – althans toentertijd – nieuwe discipline van de psychoanalyse;
• association: de vertaling van dit woord, dat impliciet verwijst naar de Freudiaanse theorie van de "vrije associaties", impliceert de herkenning van de verwijzing en een vertaling die daar rekening mee houdt;
• significant: daar het gaat om een tekst over de vertaling, doet het woord "significant" (of zou dat althans moeten doen) een of meer alarmbellen afgaan. Een daarvan betreft de theorie van De Saussure over de signifiant en signifié: kan "significant" de vertaling zijn van een van deze twee termen? Het antwoord dat de vertaler op deze vraag moet geven zou "nee" moeten zijn, daar deze termen in het Engels respectievelijk "signifier" en "signified" luiden. Een andere rinkelende alarmbel betreft de uitleg van de betekenis: kan "significant" in dit geval het adjectief zijn dat is afgeleid van "significance", in de betekenis die Charles Morris in Signification and Significance eraan geeft? Of is het een simpel adjectief (dus geen term) dat iets als "betekenisvol" betekent? De vertaler, die eerst een directe relatie met de terminoIogie van Morris heeft uitgesloten, komt tot de conclusie dat een geschikte vertaling van het woord het niet-terminologische adjectief "betekenisvol, significatief" is.
• ‘total’ reading: het begrip – en de vertaling – van deze formule, waarin Steiner het woord ‘total’ tussen enkele aanhalingstekens plaatst als om het connotatieve, metaforische, eigenlijk onjuiste gebruik ervan aan te geven, veronderstelt op zijn minst kennis van de theorie van de "totale vertaling" van Catford, zo niet van de gelijknamige theorie van Torop. Bovendien veronderstelt het dat de vertaler de connotatieve betekenis van "reading" kent als lectuur in semiotische zin, dat wil zeggen, niet het lezen van een geschreven verbale tekst, maar de interpretatie van dat wat een patiënt bij de psychoanalyse vertelt. In deze dubbele metafoor, wordt de "tekst" die de patiënt zitting na zitting opbouwt, gelijkgesteld aan een geschreven tekst en aan een enkele tekst (en niet aan een reeks teksten), en de psychoanaliticus wordt gelijkgesteld aan de lezer-interpretator ervan.
• unending: ook dit adjectief veronderstelt dat de vertaler de intertextuele verwijzing naar de discussie over de eindige of de oneindige analyse vat en dat hij in de doeltekst het woord hanteert dat in de ontvangende cultuur een intertextuele verwijzing naar dat debat vormt, bijvoorbeeld in het Nederlands het bijvoeglijk naamwoord oneindig en niet eindeloos.

Uit het gegeven voorbeeld kunnen we zien hoe een simpel stukje tekst van nauwelijks zes regels uit een essay een beroep doet op een hoop kennis van onderling uiteenlopende wetenschappen, die verschillen van de discipline die als onderwerp van het boek wordt aangegeven. Dit is typisch voor (de vertaling van) essays, zoals ook het feit dat de stijl van het proza geen platte opsomming is van gegevens van experimenten (zoals in "gewoon" wetenschappelijk proza), maar een duidelijk eigen gezicht heeft waarin het vaak mogelijk is de schrijver te herkennen of op te sporen, ook als men hem niet kent. Bij het vertalen van essays heeft men aldus te maken met een combinatie van de terminologische problemen van de vaktalige vertaling (al ligt gewoonlijk de graad van specialisatie in het essay lager) en de connotatieve moeilijkheden die de literaire vertaling kenmerken.