"Ich wachte über sie wie sie über mich, und wenn man jemandem so nah ist, gewinnt man ein untrügliches Gefühl für alle Regungen, die mit ihm übereinstimmen."1
"Ik waakte over haar zoals zij dat deed over mij, en wanneer je zo dicht bij iemand staat, krijgt je een onfeilbaar gevoel voor alle emoties die in harmonie zijn met zijn of haar geestesgesteldheid."
Het verschijnsel van de subjectieve interpretatie van de betekenis van woorden - en dus van de subjectieve weergave van de woorden in vertaling - is veelvoorkomend en betreft, zoals we al hebben gezien, de intrinsieke aard van het proces van betekenisgeving. Het feit dat een teken (ook een talig teken) alleen via een interpretant, of mentaal teken, naar een object verwijst, maakt dat de subjectieve ervaring van de vertaler, de emoties die dat individu heeft gevoeld met betrekking tot dat woord of tot de objecten die dat woord oproept, een bepalende rol spelen bij het scheppen van associaties, zowel met het object als met de mogelijke vertalingen ervan.
Op iets dergelijks doelde Franco Fornari met zijn theorie van de "coinemen". Fornari sprak over "eenheid van affectieve betekenis", juist omdat hij, zonder trouwens direct naar Peirce te verwijzen, de subjectieve ervaring beschouwde als bagage van fundamenteel belang bij het bepalen van de betekenis van teksten (waarbij "tekst" in semiotische zin moet worden gezien als wat voor object dan ook, met inbegrip van - maar niet beperkt tot - verbale teksten).
Als dit verhaal in algemene zin geldt voor een semiotische benadering van de vertaling, is het interessant op te merken dat ook wetenschappers met een meer klassieke en traditionele benadering, zoals Levickaja en Fiterman, een hoofdstuk in hun werk wijden aan de vertaling van woorden met een sterke emotionele lading. Ze geven het volgende voorbeeld om uit te leggen wat hier precies speelt:
They were narrow, startling eyes that looked like jewels in this light
Ze had nauwe, opmerkelijke ogen die in dat licht deden denken aan juwelen.
Het adjectief "startling" is zonder enige twijfel een woord dat een betekenis draagt die te maken heeft met emoties. In andere contexten zou het kunnen worden vertaald als "verbazend", "ongewoon", maar ook "alarmerend", "verontrustend", zoals in de uitdrukking "startling news", "verontrustend nieuws". Dergelijke vertalingen komen gewoonlijk voort uit de associaties met bepaalde woorden, die in sommige gevallen ertoe neigen een staande uitdrukking te worden. Denk bijvoorbeeld maar aan het adjectief "dof" in de volgende associaties:
doffe wanhoop
doffe ellende
en aan de adjectieven "rooskleurig" of "rose" in de volgende verbanden:
rooskleurige vooruitzichten
rose bril.
Uit deze voorbeelden kunnen we opmaken dat het niet alleen gaat om de individuele geschiedenis van de associatie van een bepaald woord met bepaalde affectieve contexten die het object betreffen, de externe referent waarnaar het woord verwijst, maar dat ook de subjectieve ervaring van het individu met de woorden, de associatieve gewoonten van belang zijn. Anders gezegd, wat in de Freudiaanse theorie vrije associaties betekenen, die de therapeut in staat stellen om terugkerend in de tijd de opvattingen van de patiënt te bereiken, de emotionele verbanden bloot te leggen, datgene wat de patiënt heeft verdrongen, manifesteert zich op analoge wijze, binnen de gewone geschiedenis van de afzonderlijke sprekers en schrijvers, in de vorm van idiosyncrasieën, voorkeuren, bijzonder taalgebruik (idiolect). Daarom kan men in het geval van vertalers spreken van "vertaalidiolect". Dit moet niet worden opgevat als een soort code krachtens welke volgens vertaler X het woord A in een bepaalde taal altijd als uitkomst het woord A1 heeft. Want het zijn de emotionele context en co-tekst die in combinatie met de psyche van de vertaler een bepaalde uitkomst met zich mee brengen.
In het volgende voorbeeld (Levickaja en Fiterman 170) valt de bijzondere kleuring op die het bijvoeglijk naamwoord stark in een ongewone context kan krijgen:
If professional conspirators and thugs are, by any large number of French Canadians, changed into martyrs and heroes, the outlook becomes stark indeed.
Als een aanzienlijk deel van de Franse Canadezen beroepssamenzweerders en moordenaars als martelaren en helden ziet, dan ziet de toekomst er waarlijk donker uit.
In deze context heeft het adjectief stark niet de betekenis van "grimmig, stijf, onbuigzaam", noch heeft het een versterkende waarde, zoals in de combinatie stark mad, dat zoveel betekent als "volslagen gek". Het verwijst eerder naar het zelfstandig naamwoord starkness, "verlatenheid, somberheid".
Levickaja en Fiterman geven enige voorbeelden van hoe het adjectief fierce al naar gelang de context op verschillende wijze kan worden geïnterpreteerd. In een geval komen we het woord in de volgende betekenis tegen:
Her fierce glance became furious as she directed it from Renny's face to Ernest's.
Haar heftige blik werd woest toen ze haar blik van Renny's gezicht naar dat van Ernest wendde.
In het volgende voorbeeld moet de vertaling wel anders uitvallen:
There was no answer, only the tapping on the window, once more repeated, fierce and sharp.
Er kwam geen antwoord, alleen tikken op het raam, nogmaals herhaald, scherp en nijdig.
En in het volgende voorbeeld is de betekenis volslagen anders:
Near the pump she spied a bee's nest as large as a man's hat, glimmering palely, a smooth sphere, a sleeping world of fierce activity.
Bij de pomp merkte ze een bijennest op dat zo groot was als een mannenhoed, dat zwak glom, een gladde bol, een slapende wereld van onvermoeibare bedrijvigheid.
In het nu volgende, aan Faulkner ontleende voorbeeld kan aan fierce een betekenis worden gegeven die volgens de woordenboeken eigen is aan het Amerikaanse slang:
At night passers would see the fierce dead glare of the patent lamp...
¿s Nachts zagen de voorbijgangers het onaangename dode licht van de straatlantaarn¿
1 Canetti 1979: 199.
|
