"Wir sprachen einige Worte zu einander, aber nur wenige, und ich weiß nicht, in welcher Sprache. Aber er wartete auf mich, bevor er mit dem Holzhacken begann."¹

"We spraken ook een paar woorden met elkaar, maar niet veel, en ik herinner me niet in welke taal. Maar hij wachtte op me voor hij met houthakken begon."

Een van de factoren waarmee men bij het vertalen het meest te maken krijgt, is die van de intertekstualiteit. Het probleem kan vanuit tenminste twee gezichtspunten worden benaderd. Het eerste gaat ervan uit dat de intertekstuele verwijzing zelf een vertaalproces vormt, dat bestaat uit een doeltekst (de verwijzing) en een brontekst (de tekst waarnaar wordt verwezen). Het tweede betreft de intertekstualiteit zoals die aanwezig is binnen vertaalde en te vertalen teksten en de daarmee samenhangende problemen van culturele vertaalbaarheid.

Ik wil beginnen met het eerste uitgangspunt: de intertekstuele verwijzing als vertaalproces. Laten we uitgaan van een concreet voorbeeld. In het artikel Our House Wasn't Dirty Enough?², beschrijft de auteur problemen die ze heeft gehad met haar allergische kinderen, en de aanbevelingen van artsen dat ze haar huis schoon en stofvrij moest houden. Ondanks al haar voorzorgsmaatregelen hebben haar kinderen jarenlang last gehad van astmatische aanvallen, totdat ze het probleem met het ouder worden hebben overwonnen. In de tussenliggende jaren komen allerlei allergologische theorieën op die stellen dat een beetje stof in de leefomgeving van allergiepatiënten het niet optreden van allergische verschijnselen juist kan stimuleren. Als ze dat te weten komt, beseft de auteur dat ze jarenlang op een misschien contraproductieve manier aandacht aan haar kinderen heeft geschonken, en wacht met scepsis op de volgende medische "ontdekking" die de zekerheden van dat moment op hun kop zal zetten. En ze geeft het volgende commentaar:

Wat ons hier interesseert zijn de laatste woorden, "with a grain of dust". Natuurlijk zou een vertaling die geen rekening houdt met de intertekstualiteit van dit gedeelte een onbegrijpelijke, betekenisloze vertaling zijn. Om de strategie te bevatten die de auteur heeft toegepast en de intertekstuele verwijzing op begrijpelijke wijze te vertalen, moet deze laatste worden ontcijferd. En de ontcijfering van intertekstuele verwijzingen gaat bijna altijd uit van een element van vreemdheid, van een gemarkeerd stuk tekst.

De doeltekst van deze door Denise Grady uitgevoerde intertekstuele vertaling is dus "with a grain of dust". De taak die de lezer of vertaler heeft, is met terugwerkende kracht te reconstrueren wat de bijbehorende brontekst geweest kan zijn waarnaar impliciet wordt verwezen. Er bestaat een echte vertaaltechniek om deze problemen het hoofd te bieden. Laten we veronderstellen dat de vertaler merkt dat er iets vreemds schuilt in deze zin, maar niet ziet wat voor verwijzing dit kan zijn. Een mogelijkheid is in een zoekmachine de string (sequentie) tussen aanhalingstekens "with a grain of dust" in te voeren, maar dit leidt tot geen enkel noemenswaardig resultaat. De tien aangegeven sites vertellen ons hier niets interessants.

Op dit punt moeten we veronderstellen dat het gaat om een onduidelijke verwijzing, niet om een compleet citaat, en dus moeten we bedenken welk deel van de string een element kan bevatten dat afwijkt van de brontekst. Verdenking gaat meteen uit naar het woord "dust", dat de inhoud van het artikel direct raakt, zozeer dat het niet waarschijnlijk is dat het ook de brontekst in diezelfde mate raakt. We kunnen op dit moment in de zoekmachine tussen aanhalingstekens de string "with a grain of" invoeren, en verkrijgen nu niet slechts tien, maar ruim vijftienhonderd resultaten. Deze brengen iets aan het licht.

Inderdaad wordt in negen van de tien gevallen de string gecompleteerd met het woord "salt". Men kan nu aannemen dat de brontekst "with a grain of salt" luidt. Blijft nog de vraag waar deze tekst vandaan komt en wat hij daarmee oproept in de te vertalen tekst. Als we in de zoekmachine nu "with a grain of salt" invoeren, de complete brontekst, dan vernemen we al gauw dat het gaat om de Engelse versie van een Latijnse uitdrukking, cum grano salis, afkomstig uit de Historia naturalis van Plinius de Oudere. Bovendien laten bijna alle "hits" zien dat de gekozen string volgt op een vorm van het werkwoord "to take", dat wil zeggen, ze leren ons dat men altijd "iets met een korreltje zout [moet] nemen", en bij het bestuderen van de co-teksten waarin de uitdrukking verschijnt, ontdekken we dat de zin min of meer betekent dat we een theorie, een begrip, met een zekere mate van wantrouwen moeten bejegenen. In elk geval is het, als we eenmaal bij de Latijnse brontekst van de Engelse zin zijn beland, gemakkelijk de uitdrukking terug te vinden in een Nederlands woordenboek, bijvoorbeeld in de Van Dale onder zout ³(znw.) 1.

Op dit punt gekomen, gaat het erom te begrijpen om welke reden in de context van dit artikel zout is vervangen door stof, anders gezegd: wat de zin van de intertekstualiteit is. Zonder twijfel is een beweegreden van de auteur geweest dat zij de tekst geestig en ironisch heeft willen maken om de aandacht te vragen van die lezers die in staat zijn onder het oppervlak van de tekst te graven en op zoek te gaan naar de intertekstuele verwijzing, zoals wij hier ook hebben gedaan. De humor ligt in het feit dat het gezegde, met stof in de plaats van zout, heel herkenbaar blijft, en uitstekend past bij het behandelde onderwerp (stof, allergieën).

Eenmaal op dit punt aangekomen hoeven we alleen nog maar te beslissen hoe we de intertekstuele verwijzing (het enige deel van dit meervoudige vertaalproces waarmee men zich gewoonlijk bezighoudt) in het Nederlands kunnen vertalen. Hiertoe dienen we in de eerste plaats te weten hoe het gezegde in het Nederlands luidt (áls het in onze taal bekend is - het Italiaans kent de uitdrukking namelijk alleen in het Latijn). Vervolgens moeten we kijken hoe we het dusdanig kunnen wijzigen dat de herkenbaarheid behouden blijft, ook al voegen we het element "stof" toe. Een oplossing kan bijvoorbeeld zijn "met een korreltje stof", of, wanneer van het Latijn wordt uitgegaan, "cum grano pulveris".

Aan de hand van dit voorbeeld zien we dat wat gewoonlijk wordt aangeduid als vertaling tot een doeltekst, in werkelijkheid neerkomt op een hele reeks vertaalprocessen, met een reeks intermediaire overgangen (waarbij het in bepaalde opzichten gaat om doelteksten en in andere om bronteksten), zoals aangegeven in het volgende schema:

Kijkend naar dit schema valt een nogal merkwaardig feit op: voor de lezer die geen vertaler is verloopt het interpretatief proces van achter naar voren, van het centrum van het schema naar het begin. Voor de lezer-vertaler verloopt het echter in twee richtingen: het eerste als bij de lezer, van achter naar voren tot de laatste (dat wil zeggen, de als laatste herkenbare) brontekst. Op dit punt gekomen moet de vertaler zijn eigen culturele bemiddeling op de tekst loslaten om de uiteindelijke doeltekst te verkrijgen, dit door eerst een vertaling te maken van de betekenis van de aanwezigheid van deze intertekst (tussentekst derde niveau) en vervolgens een vertaalstrategie te bepalen om die in de ontvangende cultuur weer te geven (vierde niveau).

Daarom komt het vertalen van een intertekstuele verwijzing neer op het vertalen van een vertaalproces: men komt om zo te zeggen tot een vertaling tot de tweede macht, een vertaling in het kwadraat. In de volgende les zullen we zien waartoe ons de andere benadering, die van de aanwezigheid van intertekstualiteit in de vertaalde teksten, ons brengt, en welke problemen van impliciteit en expliciteit van de intertekst hier om de hoek komen kijken.