"Nuni, die jüngste, hielt mit, obwohl ihr diese Zitate noch nichts bedeuten könnten, während Hans und ich darin schwelgten."¹

"Nuni, de jongste, deed ook mee, al konden voor haar die citaten nog niets betekenen, terwijl Hans en ik ons geweldig vermaakten".

Zoals we in de vorige les zagen, kan de graad van expliciteit van een citaat sterk variëren. Dat heeft belangrijke consequenties voor het werk van een vertaler.

Het eerste probleem betreft de "onzichtbare" citaten, die niet zijn voorzien van aanhalingstekens die hen als zodanig markeren en onderscheiden van de co-tekst, zodat de lezer (en met nog meer reden, de vertaler) ertoe wordt gebracht zich de vraag te stellen waar ze vandaan komen, wie ze heeft geschreven en wat ze daar doen. Wanneer die grafische markering ontbreekt, is het citaat impliciet en kan alleen de waakzaamheid van de vertaler hem in staat stellen het op te merken. Een paar alarmbelletjes die dan bij de vertaler kunnen gaan rinkelen, zijn:

• Het gebruik van een van dat van de co-tekst afwijkend lexicon;
• Het gebruik van een van die van de co-tekst afwijkende syntaxis;
• Het onverwacht opduiken van verwijzingen naar elementen die geen deel uitmaken van de co-tekst maar als bekend worden verondersteld (verschil van het cultureel impliciete);
• Het gebruik van grammaticale elementen die verschillen van die van de rest van de tekst;
• Het gebruik van een formelere of minder formele stijl dan in de co-tekst.

In wezen zou elk element dat naar voren komt als gemarkeerd ten opzichte van de co-tekst, om welke reden ook, de vertaler moeten alarmeren, want het kan daarbij gaan om een impliciet citaat. Als de vertaler dat citaat niet ziet, zal hij het vertalen en er waarschijnlijk toe neigen het te uniformeren aan de tekstuele eigenschappen van de co-tekst, waardoor het citaat vrijwel onherkenbaar wordt.

Een andere strategie houdt geen rekening met de problemen van de lezer en informeert de lezer van de doeltekst niet over de aanwezigheid van het impliciete citaat in de vertaalde tekst: slechts de meest oplettende lezers slagen erin het citaat te herkennen en thuis te brengen. Deze strategie wordt vooral gebruikt wanneer men van mening is dat de bekendheid van het citaat in de zendende cultuur overeenkomt met die in de ontvangende, en dat de lezers van de doeltekst dus geen nadere hulp behoeven om het te herkennen.

Een derde strategie treedt richtlijn 2384 over vertalingen met voeten en past de doeltekst aan zonder de lezer op de hoogte te brengen. Het citaat wordt overgebracht naar de doeltekst, maar de vertaler markeert het bij wijze van toelichting op een van de volgende wijzen:

• door het gebruik van grafische tekens (bijvoorbeeld aanhalingstekens) om de lezer het begin en het einde van het citaat duidelijk te maken;
• door middel van inleidende zinnen als "zoals Geert Mak opmerkte in zijn werk De eeuw van mijn vader, ... ";
• door middel van bibliografische noten, waarin men aangeeft aan welk werk en welke uitgave het citaat is ontleend, zonder echter aan te geven dat het gaat om een noot van de vertaler, waardoor het lijkt te gaan om een noot van de auteur.

Het antwoord is: niet altijd. In bepaalde gevallen wordt het citaat door de auteur bewust in de originele taal gegeven (een andere dan die waarin hij schrijft). In die gevallen is het goed het citaat in die taal te laten staan.

Nog een mogelijk vertaalprobleem betreft de vervorming van de tekst door de vertaling. Als een citaat wordt gegeven juist omdat daarin over een bepaald onderwerp in bepaalde termen wordt gesproken, en als die termen in de vertaling verdwijnen of niet langer herkenbaar zijn, wordt het noodzakelijk het citaat in de oorspronkelijke vorm over te brengen (waarin die termen wel aanwezig zijn). De vertaler moet in dergelijke situaties van geval tot geval en in overleg met zijn opdrachtgever beoordelen of hij de vertaling zal voorzien van een noot met daarin de tekst van het vertaalde citaat.

Nog een probleem vormt de wijze waarop citaten moeten worden vertaald. Hierbij moeten verschillende situaties worden onderscheiden.

• Het citaat is in de oorspronkelijke taal gesteld en dus niet vertaald

• Het oorspronkelijke citaat is in de taal van de zendende cultuur gesteld: in dit geval, als het gaat om een klassiek werk of een werk dat in de ontvangende cultuur reeds vertaald is, verdient het aanbeveling het vertaalde citaat op te sporen en in een noot te verwijzen naar de uitgave in de taal van de ontvangende cultuur;
• Het oorspronkelijke citaat is niet in de taal van de zendende cultuur gesteld: in dat geval verschijnt het al in de oorspronkelijke uitgave in een taal die niet die van de lezer is, en kan het dus ook in de doeltekst in diezelfde taal behouden blijven. Een uitzondering hierop vormt de situatie waarin de taal van de zendende cultuur en die van het citaat erg op elkaar lijken, terwijl de taal van de ontvangende cultuur daar sterk van verschilt. Laten we bijvoorbeeld veronderstellen dat in een Nederlandse tekst een Duits of Fries citaat voorkomt. De tekst wordt in het Engels vertaald. Terwijl het Duits of Fries voor een Nederlander een leesbare en bijna begrijpelijke taal is, geldt dat niet voor een Engelse lezer: in dat geval kan het goed zijn het citaat in het Engels te vertalen;

• Het citaat wordt in een vertaalde tekst gegeven: in dat geval moet het citaat niet vanuit de vertaling waarin het citaat is gesteld worden doorvertaald, maar vanuit de oorspronkelijke taal. Daartoe moet men eerst teruggaan naar de oorspronkelijke tekst van het citaat, vervolgens vaststellen of het al dan niet vertaald moet worden (het origineel zou bijvoorbeeld in dezelfde taal als de ontvangende cultuur kunnen zijn gesteld), en het vervolgens vertalen, of, indien het gaat om een reeds vertaald werk, moet men de passage in de uitgave in de ontvangende cultuur opsporen.

Telkens wanneer een citaat ¿ veelal vanwege de terminologische precisie ¿ alleen waarde heeft als het in de oorspronkelijke taal wordt overgenomen, verdient het aanbeveling dat de vertaler het voorziet van een "werkvertaling". Hiermee bedoel ik een vertaling die niet gebaseerd is op een officiële uitgave, maar die door de vertaler wordt gemaakt zonder de pretentie de gepubliceerde vertaling te vervangen, maar alleen met het doel de lezer van de doeltekst te helpen bij het zelfstandig lezen van de originele tekst. Vaak zijn werkvertalingen bijna onleesbaar omdat hun dominant de directe overeenkomst tussen afzonderlijke elementen van de brontekst en afzonderlijke elementen van de doeltekst is. Werkvertalingen kunnen dan ook soms niet worden gezien als volwaardige "teksten", maar slechts als aanvullende apparaten van de brontekst binnen de doeltekst.

Zoals we in de vorige les hebben gezien, bestaan er verschillende gradaties van expliciteit van een citaat, vooral als we mede rekening houden met variabelen zoals de vraag of het gaat om een binnen de ontvangende cultuur meer of minder bekende bron of een meer of minder decodeerbare functie binnen die cultuur. Het is dus de taak van de vertaler te beslissen wanneer en hoe of in hoeverre de overdracht van een citaat uit de ene cultuur op de andere een metatekstueel apparaat (gewoonlijk een noot) wenselijk maakt om de lezer in de ontvangende cultuur dezelfde mogelijkheden te bieden als de lezer van de brontekst heeft gehad. Natuurlijk neemt de wenselijkheid van zo¿n apparaat bij de vertaling van het citaat toe naarmate de moeilijkheidsgraad van decodering, zoals in de meest rechter kolom in de tabel uit de vorige les aangegeven, hoger is, dit om het vertaalresidu te beperken.