"Alle Ereignisse jener ersten Jahre spielten sich auf spanisch oder bulgarisch ab. Sie haben sich mir später zum größten Teil ins Deutsche übersetzt."¹

"Alle gebeurtenissen van die eerste levensjaren beleefde ik dus in het Spaans of het Bulgaars. Ze zijn later grotendeels in het Duits vertaald".

Wij vervolgen onze beschouwing uit de voorgaande lessen over de kostbare bijdrage die Levý heeft geleverd aan de theorie van de herschepping binnen de doeltekst. De invloed van de brontekst op de doeltekst is altijd merkbaar in de stijl van de vertaler. Die invloed kan direct of indirect van aard zijn. Directe invloed kan positief zijn (als elementen worden toegevoegd) of negatief (als kenmerken van de brontekst ontbreken); de positieve invloed kan de gedaante krijgen van de aanwezigheid in de doeltekst van (vanuit het gezichtspunt van de ontvangende cultuur) onhandige constructies, die aan de brontekst zijn ontleend. De negatieve invloed bestaat in de afwezigheid in de doeltekst van expressieve middelen die de taal van brontekst niet kent.

De indirecte invloed van de taal van de brontekst ziet men daarentegen door te letten op de frequentie waarmee de vertaler zich verwijdert van de kenmerkende stilistische bouwsels van de taal van het origineel, die hij interpreteert als neutraal. Op dit laatste aspect hebben we in les 1 van dit deel al gewezen.

Naast deze problemen, die direct voortvloeien uit het anisomorfe karakter van natuurlijke talen, bestaan er andere die ontstaan doordat het denken – dat zijn oorspronkelijke gedaante krijgt in de brontaal –in zekere zin onlosmakelijk verbonden is met de taal waarin het ontstaat. Ook Whorf merkt dit op, zij het in een andere context, wanneer hij stelt dat:

Dat men binnen een linguïstische cultuur geboren en getogen is, heeft tot gevolg dat individuen verschillende wereldvisies bezitten, en dat staat in zekere zin haaks op de mogelijkheid om vertalingen te maken, tenzij we de vertaling zien als de uitbreiding van een nieuwe en andere visie op de wereld:

In wezen doet een goede vertaler misschien juist dit: hij levert in de doelcultuur een versie van de wereldvisie van de broncultuur ten opzichte van de doelcultuur. Maar als we het zo stellen, ontstaan er ernstige risico´s van arbitraire uitbreiding van de interpretatieve en herscheppende capaciteiten van de vertaler. Tot welk punt staat het de creativiteit van de vertaler vrij om de brontekst te herinterpreteren en wanneer gebeurt het daarentegen dat de persoonlijkheid van de vertaler de overhand krijgt op de door de tekst tot uiting gebrachte cultuur?

Tot deze uitgangssituatie is volgens Levý het veelvoud aan beslissingen terug te voeren dat de vertaler, niet alleen in de praktijk maar ook in theorie, gedwongen wordt te nemen⁴. De vertaler

Met andere woorden, op het eerste gezicht impliceert het vertaalproces niet een substantiële linguïstische creativiteit, maar eerder een zekere technische vaardigheid, die is gebaseerd op een tekst waaraan wél linguïstische creativiteit ten grondslag ligt. Deze visie op het vertalen wordt door Levý weersproken, want zij brengt volgens hem stilistische en dientengevolge tevens inhoudelijke afvlakkingen met zich mee.

In deze zin is Levý niet erg gelukkig met de automatische procédés die de ervaren vertaler bijna zonder het te beseffen toepast. Levý, terugkomend op de triade van Peirce, instinct, experience en habit, waarschuwt voor de habit, de gewoonte, die bestaat in een reeks voorgebakken oplossingen, vertaalclichés die de typerende elementen van een (bron)tekst uiteindelijk vervormen tot typerende elementen van een (doel)repertoire. Zoals Toury zegt:

Om de grote bestaande verschillen tussen de expressieve systemen van beide talen te overbruggen, beschikken vertalers over geprefabriceerde clichés, constructies die de littekens dragen van de inspanning die het heeft gekost ze te bedenken. Volgens Levý kan men zelfs op het eerste gezicht vaststellen dat een tekst uit een andere taal vertaald is door te letten op de enorme hoeveelheden constructies die misschien wel grammaticaal en stilistisch correct zijn, maar toch enigszins kunstmatig aandoen.

Bibliografie

CANETTI ELIAS Die gerettete Zunge. - Die Fackel im Ohr. - Das Augenspiel, München, Carl Hanser Verlag, 1995, ISBN 3-446-18062-1. Gebruikte uitgave: Die gerettete Zunge, Frankfurt, Fischer Verlag 1979 , ISBN 3-596-22083-1.

PIRANDELLO L., Illustratori, attori e traduttori [Illustratoren, acteurs en vertalers] (1908), in Saggi [Essays], uitgegeven door Manlio Lo Vecchio Musti, Milano, Mondadori, 1939, p. 227-246.

TOURY G., Descriptive Translation Studies and Beyond, Amsterdam, Benjamins, 1995, ISBN 90-272-1606-1

WHORF B. L., Language, Thought, and Reality. Selected Writings, uitgegeven door John B. Carroll, met een voorwoord van Stuart Chase, Cambridge (Massachusetts), Massachusetts Institute of Technology, 1956.