"Englisch hatte in jener Zeit, als ich zu lesen begann, eine unwiderstehliche Wirkung auf mich, und eine Rede, in der ich eine so wichtige Rolle spielte, hatte mir noch niemand auf englisch gehalten".¹

"Het Engels oefende op mij in die tijd, toen ik net begon te lezen, een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit, en een betoog waarin ik een zo belangrijke rol speelde, had tot dat moment niemand tegen me in het Engels gehouden".

Een ander, zeer interessant aspect aan de hand waarvan men de tijdsaspecten van het vertaalresidu kan bestuderen, betreft niet meer de vergelijking tussen bron- en doeltekst, maar die van verschillende versies van eenzelfde brontekst in relatie tot hun plaats in de tijd.

Uit deze beschrijving blijkt dat de vertaling een oxymoron is: ze is een tekst die, om authentiek te zijn, herhaalbaar en vermenigvuldigbaar moet zijn. Als men de termen van het betoog enigszins geweld aandoet, zou men kunnen stellen dat de vertaling die tekst is die om authentiek te zijn een kopie moet zijn. Dat klinkt beslist paradoxaal, vooral als men de vertaling plaatst naast werken op het vlak van de beeldende kunsten.

Wanneer men kijkt naar het gemak waarmee vertalingen verouderen of wanneer men zich simpelweg de vraag stelt waarom een zekere klassieke tekst die reeds meermaals in een bepaalde taal is vertaald, telkens weer door nieuwe vertalers ter hand wordt genomen, dan tracht men in de werkwijze van de vertaler die eigenschap te vinden die dergelijke teksten zo snel doet verouderen. Men zegt soms dat de oorzaak van die veroudering gelegen is in het feit dat een tekst, die op "natuurlijke" wijze binnen een bepaalde taal en cultuur is ontstaan, en bepaalde spontane elementen (directe uiting van de creativiteit van de auteur) of kunstmatige elementen (creativiteit tot stand gekomen door de technische vaardigheid van de auteur) bevat, moet worden herschapen – op geheel kunstmatige wijze – in een andere taal en cultuur. Daardoor lijken ook alle aspecten die in de brontekst spontaan leken, in de doeltekst geforceerd; en ook al lijken ze spontaan, dan is dat een gemaakte spontaniteit, doordat de vertaler overduidelijk probeert de creativiteit van een ander te reproduceren, en deze handeling kan nooit spontaan lijken, omdat zij geen betrekking heeft op de eigen creativiteit².

Deze opvatting kan ook als revolutionair worden gezien omdat zij in zekere zin oorzaak en gevolg zou omkeren: niet de veroudering van de vertaling zou de hertaling veroorzaken, maar de hertaling – met de mogelijkheden van vergelijking van de verschillende versies die zij biedt – zou de veroudering aan het licht brengen. Anders gezegd, zou het verschijnen van een nieuwe versie van een brontekst de onvolkomenheden en het vertaalresidu in een vorige, tot dan toe voor canoniek doorgaande en volledig als "vertegenwoordiger" van die brontekst geaccepteerde versie aan het licht brengen.

In het geval van de vertaling die neigt tot aanvaardbaarheid - en die, in de logica van Toury, niet de filologische correctheid als haar voornaamste dominant kiest – wordt de doeltekst voor eigentijdse lezers geschapen, en daarom worden vereisten gedicteerd door maatstaven van aanvaardbaarheid voor een bepaalde generatie van lezers en critici: in deze zin neigt de tekst ertoe sneller te verouderen, maar om dezelfde redenen waarom ook een oorspronkelijke tekst zou moeten verouderen.

Veroudering van vertalingen is dan ook geen absoluut maar een relatief verschijnsel:

Vanuit het vertaalresidu beschouwd kan de veroudering van vertalingen ook als volgt worden gezien. De canon van aanvaardbaarheid van elke generatie lezers maakt dat de lezers al naar gelang het historisch ogenblik neigen naar een bepaald soort residu. (Het is natuurlijk niet gezegd dat lezers en critici het verschijnsel op die manier zien. Het is zelfs veel waarschijnlijker dat ze zich bewust zijn van hun voorkeuren in positieve zin. Het is met andere woorden waarschijnlijker dat ze zeggen of denken "ik vind het prettig dat een tekst deze eigenschappen heeft" in plaats van "ik geef er de voorkeur aan dat een tekst deze aspecten van de communicatie weglaat". Met een voorbehoud voor het principe van "semiotische ruis" waarover we in de vorige les schreven, is het evident dat met elke benadering van de communicatie – en van de vertaling –, met elke gekozen dominant een ander soort residu overeenkomt.)

Deze manier van kijken naar de smaak op het gebied van de vertaling in historische zin kan interessant blijken. En in het licht van het bestaan van het vertaalresidu, lijkt het heel zinvol het probleem in deze termen te stellen. In deze optiek is de vertaling die herhaalbare communicatieve handeling, die een residu met zich meebrengt, waarover de smaak van een lezer zich ook ex negativo kan uiten: het is de voorkeur voor één versie boven de andere en tevens de voorkeur voor een bepaald verlies aan inhoud van de boodschap ten opzichte van andere verliezen die andere versies met zich meebrengen, waarbij het niets uitmaakt of die verliezen reëel of potentieel zijn.

Bibliografie

CANETTI ELIAS Die gerettete Zunge. - Die Fackel im Ohr. - Das Augenspiel, München, Carl Hanser Verlag, 1995, ISBN 3-446-18062-1. Gebruikte uitgave: Die gerettete Zunge, Frankfurt, Fischer Verlag 1979, ISBN 3-596-22083-1.