Nun verfahren wir nicht anders, wenn wir nach dem Erwachen den Traum aus der Erinnerung reproduzieren, und ob uns diese Rückübersetzung ganz oder nur teilweise gelingt, der Traum behält seine Rätselhaftigheit unverringert bei.¹

Nu doen wij niet anders wanneer wij na het ontwaken de droom vanuit de herinnering reproduceren, en of deze terugvertaling ons nu geheel dan wel gedeeltelijk lukt, de droom behoudt zijn raadselachtigheid onverminderd.

In dit vijfde en laatste deel van de vertaalcursus van Logos zullen we ons bezighouden met twee groepen onderwerpen. De eerste is van overwegend praktische aard en betreft de instrumenten van de vertaler: alle middelen of, om zo te zeggen, verlengstukken waarover de vertaler, naast zijn eigen deskundigheid en professionaliteit, beschikt. We zullen zien welke dat zijn en hoe ze worden gebruikt. De tweede heeft te maken met een fase die soms wordt gezien als buiten de eigenlijke vertaling liggend, maar die naar mijn mening er wel degelijk toe moet worden gerekend: de receptie en de kritiek van de vertaling. De kritiek van de vertaling is iets essentieels en heeft ook een belangrijke uitwerking op de productie, zowel omdat ze verantwoordelijk is voor de keuze van de te vertalen teksten (dus ook voor wat niet wordt vertaald), als omdat haar criteria van waardering een soort ideaal voor de vertaler zelf vormen. Of de criticus nu eigenhandig een recensie schrijft of de opdrachtgever zelf als criticus fungeert, het feit blijft dat het van hem afhangt of een vertaling meer of minder gunstig wordt ontvangen. Als de vertaler er waarde aan hecht op de markt te blijven, is dit dus een element dat hem wel moet interesseren.

Laten we beginnen met de keuze van de computer. Het gaat hier om een onmisbaar instrument, dat een revolutie heeft betekend voor de manier van werken van de vertaler. Anders dan mijn jongere collega’s hebben de vertalers van mijn generatie persoonlijk de overgang van de schrijfmachine naar de computer meegemaakt en weten heel goed wat die met zich mee heeft gebracht.

Gezien het feit dat elke correctie voor de komst van de computer zeer moeilijk en bewerkelijk was door te voeren en op zijn minst op twee, of zelfs drie doorslagen moest worden aangebracht, probeerde men ingrepen tot het minimum beperkt te houden, en om die reden vond de uitwerking van de gehele zin zoveel mogelijk in het hoofd van de vertaler plaats, en werd pas neergeschreven wanneer men het idee had een bijna definitieve tekst te hebben gevonden. Met de computer kan men op een totaal verschillende manier werken: de eerste versie kan (zonodig) in één ruk worden gemaakt, met een techniek die de vertaler in staat stelt om op elk gewenst moment naar de brontekst terug te keren en in dit geval is revisie veel omvangrijker en heeft enorm veel gevolgen voor de doeltekst, gevolgen die een beetje vergelijkbaar zijn met die van de secundaire verwerking van het onirisch materiaal volgens Freud.

Wanneer een keus gemaakt moet worden voor een bepaald type computer, moet de vertaler bedenken dat zijn maatstaven niet altijd zullen sporen met die van de verkopers. Vaak zijn computerverkopers geobsedeerd door informatica, en hebben de neiging om bepaalde kwaliteiten die niet altijd van groot belang zijn voor het werk van een vertaler als voordelen naar voren te schuiven. Zo is de snelheid van de processor – een onderdeel dat nogal wat invloed kan hebben op de totaalprijs van de uitrusting - voor de vertaler niet van wezenlijke importantie. De computer van een vertaler hoeft maar weinig berekeningen uit te voeren, anders dan één die toepassingen moet uitvoeren zoals CAD (computer aided design) die indien aangestuurd door een langzame processor tot enorme vertraging plegen te leiden.

De capaciteit van de vaste schijf is een ander gegeven dat voor een vertaler van minder belang is. Hard disks krijgen steeds meer opslagcapaciteit, en de nieuwste versie op de markt kost misschien wel het dubbele van de kampioen van de vorige generatie. Ik zou vertalers in het algemeen willen aanraden een wat minder dure computer aan te schaffen, omdat hij gewoonlijk niet zoveel programma’s hoeft te installeren en ook niet zoveel gegevens hoeft te kopiëren dat een zeer grote schijf aanbeveling verdient.

In Nederland hebben supermarktketens als Aldi en Lidl vaak goede computers tegen een geringe prijs in de aanbieding; drogisterijen als Kruidvat en Trekpleister zijn hun voorbeeld (vaak met succes) gevolgd en ook meer traditionele aanbieders (Dell, HP en anderen) hebben zich gedwongen gezien met allerlei aanbiedingen te dingen naar de gunst van het publiek. Alleen is de beschikbaarheid tijdelijk of de aanbieding van kortere duur, en moet snel een beslissing worden genomen of gewacht op een volgende ronde. Sommige van deze producten worden niet met MS Word geleverd, maar met Works, dat een sterk uitgeklede en voor de vertaler veel minder bruikbare tekstverwerker (Wordpad) bevat, die bijvoorbeeld geen voetnoten kan genereren.²

Wel kan het erg nuttig zijn om twee vaste schijven met beperkte opslagcapaciteit aan te schaffen, waarvan de tweede kan dienen als back-up van de eerste, zodat elke dag na het werk een reservekopie kan worden vervaardigd. Dit is heel gemakkelijk en zeer snel te verrichten, en bespaart je het ongemak van diskettes (die nog wel eens defecten kunnen hebben) en de kosten van een zip-drive. Wanneer men over twee identiek beschreven vaste schijven beschikt, een externe naast de interne van de computer, slaagt men er gewoonlijk in op het moment dat de gewone vaste schijf het begeeft – een moment waarvan iedereen hoopt dat het niet zal aanbreken, maar dat zich vroeg of laat hoe dan ook aandient – alle gegevens heel snel terug te vinden (natuurlijk met uitzondering van de in de laatste uren of minuten na het maken van de vorige back-up ingevoerde).

Zowel tekstverwerkers als vertaalgeheugens, woordenboeken en andere naslagwerken op CD-ROM vereisen een niet al te krachtig RAM-geheugen en daardoor volstaan gewoonlijk de Megabytes van het RAM die worden gezien als het minimum (ik geef geen getallen, want deze waarde ontwikkelt zich met de tijd), hoogstens kan men dit getal verdubbelen.

Als men beschikt over één CD-drive, kan men slechts één woordenboek tegelijk raadplegen. Er bestaan echter woordenboeken die op de harde schijf kunnen worden geïnstalleerd: in dat geval kunnen deze tegelijk met die op CD-ROM worden geconsulteerd. Je kunt je indenken dat een vertaler tegelijk de volgende programma’s heeft geopend: de tekstverwerker (bijvoorbeeld Word), een browser (ook wel navigatieprogramma genoemd, zoals Explorer) om via de website van Logos toegang te verkrijgen tot het on line-woordenboek van Logos of de Wordtheque, een e-mail programma (zoals Outlook), een CD-ROM en een woordenboek op de vaste schijf. Als men tevens beschikt over een DVD-writer (ook wel bekend als brander), kan men die nog gebruiken als drive voor een tweede CD-ROM.

De behuizing van de computer (de systeemkast) kan naar keuze verticaal of horizontaal worden geplaatst, al naar gelang de beschikbare ruimte. Een verticaal opgestelde computer is heel handig omdat die op de grond of in het bureau kan worden weggewerkt zonder overlast te veroorzaken. Maar in dit geval komt het beeldscherm direct op het bureau te staan en dat moet om ergonomische redenen soms worden afgeraden.

Om problemen van deze aard te vermijden is het belangrijk dat het vlak van het toetsenbord, dat van het bureau en dat van het scherm zich op drie verschillende niveaus bevinden. Het toetsenbord moet zich tien à vijftien centimeter onder het werkblad van het bureau bevinden, en het centrum van het beeldscherm op gelijke hoogte met de ogen van de vertaler (dus gewoonlijk vijftien centimeter boven het bureau, maar deze waarden hangen natuurlijk af van de afmetingen van het scherm, die van de voet enzovoorts).

Verder moet het scherm ver van de ogen afstaan: ook dit hangt af van de afmetingen, maar om enigszins een idee te geven: een 16 inch monitor zou zich op 75-90 cm van de ogen moeten bevinden. Dit heeft op zijn beurt tot gevolg dat de keuze van het beeldscherm afhangt van de beschikbare ruimte: als men over een groot bureauoppervlak beschikt, kan voor een traditioneel scherm worden gekozen, zo niet, dan is het om de minimumafstand te bewaren misschien onvermijdelijk te denken aan een plat scherm (flat screen). Sommige types kunnen ook aan de muur worden bevestigd. Een bijkomend voordeel van een plat scherm is het geringere energieverbruik.

FREUD SIGMUND, Die Traumdeutung (1902), Frankfurt