"Bei näherem Zusehen merkt man wohl, daß in der Erscheinungsform dieses Traumes zwei voneinander fast unabhängige Charaktere ausgeprägt sind. Der eine ist die Darstellung als gegenwärtige Situation mit Weglassung des ‘vielleicht’; der andere die Umsetzung des Gedankens in visuelle Bilder und in Rede."¹

Bij nadere beschouwing merkt men dat zich in de verschijningsvorm van deze droom twee van elkaar vrijwel onafhankelijke karakters uiten. Het ene is de voorstelling als actuele situatie met weglating van het ‘misschien’; het andere is de vertaling van de gedachte in visuele beelden en in woorden.

Nu we bijna aan het eind van deze cursus zijn gekomen, resteert ons nog de rol te onderzoeken die de vertaling vervult als ze eenmaal als gereed product deel gaat uitmaken van de semiosfeer en wordt ontvangen door de cultuur die de vertaler heeft beschouwd als "ontvangend". Wij zijn dus hiermee aangeland op het vlak van de kritiek van de vertaling.

Deze sector is niet erg ontwikkeld, wat vooral te wijten is aan het geringe bewustzijn van het bestaan van een systeem dat bestaat uit vertaalde literatuur. Vaak onderscheidt de literaire kritiek die betrekking heeft op vertaalde werken zich niet van de literaire kritiek in het algemeen, doordat zij geen rekening houdt met de specifieke aard van het vertaalde werk, dat wordt gerecenseerd zonder rekening te houden met wat sommigen zien als een te verwaarlozen detail: namelijk dat het geen oorspronkelijk werk is maar een radicale transformatie heeft ondergaan van taal, inhoud en vorm.

Snell-Hornby (1988), neigt ertoe, in de lijn van de traditionele vergelijkende literatuurwetenschap, het begrip algemene kritiek ook uit te breiden tot de vertaling, in de veronderstelling dat de kritiek van de vertaling simpelweg een vorm is van literaire kritiek die wordt toegepast op de vertaling.

Gideon Toury (1980) neemt echter een radicaal verschillende positie in. Hij is de eerste die een opvatting van de vertaalkritiek heeft uitgewerkt die uitgaat van de nieuwe discipline die we vertaalwetenschap noemen. In zijn opvatting bestaat de kritiek van de vertaling in de studie van de doelteksten die in een bepaalde ontvangende cultuur zijn geproduceerd. Deze analyse zou enerzijds ten doel hebben constanten te vinden in het vertaalgedrag in het algemeen, en anderzijds wetmatigheden te vinden die ertoe kunnen bijdragen vorm te geven aan een cultuurspecifiek vertaalgedrag: wat zijn de parameters die maken dat een bepaalde doeltekst kan worden beschouwd als geschikt voor een bepaalde cultuur?

Deze benadering verraadt in sterke mate de invloed van de cultuurstudies op de vertaalwetenschap, en zij wordt nog steeds door vele onderzoekers als waardevol beschouwd. Uiteindelijk blijkt men echter niet meer in staat te zijn om te spreken van criteria van de "kritiek van de vertaling" in absolute termen, daar iedere waardering rekening houdt – of dat zou moeten doen – met de cultuurspecifieke aard van de canons die in elke kritische daad impliciet gehanteerd worden. Met andere woorden, wat in een bepaald land wordt gezien als een "goede" vertaling kan in een ander land als helemaal niet zo’n "goede" worden beschouwd.

Een cultuur die het probleem van de vertaalkritiek benadert zonder zich iets aan te trekken van de brontekst, dat wil zeggen, een louter op de doeltekst gerichte kritiek, loopt het risico om naar de mening van Toury de vernietiging van de literaire productie te stimuleren. Na de Engelse vertalingen van enige haiku’s te hebben bestudeerd, waarbij hij constateerde dat daarin de zeventien lettergrepen van de bronteksten – het kenmerkende element van deze gedichten – niet bewaard zijn gebleven, merkte Toury op dat dit verzuim in één lijn ligt met een op de doeltekst gerichte benadering van de kritiek. Volgens de canon van de ontvangende cultuur is het feit dat het kenmerkende en onderscheidende element van de haiku ontbreekt niet noodzakelijkerwijze een gebrek, op voorwaarde dat het resultaat genietbaar blijft. Het risico van literaire homogenisering dat deze benadering van de kritiek met zich meebrengt is meer dan evident.

In zijn boek uit 1995 zet Toury zijn theorie van de vertaalnormen in de kritiek uiteen. Het gaat hier natuurlijk niet om normen in de zin van regels die de criticus of vertaler bij zijn werk moet volgen. Het gaat om de constanten en wetmatigheden die men kan tegenkomen. De kritiek van de vertaling, die de taak op zich neemt om dergelijke regelmatigheden op te sporen, stelt zich zelf in dienst van de vertaalwetenschap, in algemene zin opgevat. Ze zoekt namelijk naar de constanten in het vertaalgedrag en levert een belangrijke bijdrage aan de beschrijving ervan (maar stelt zich niet normatief op).

Maar naar mijn mening gaat het hier eerder om een terminologische verfijning dan om een wezenlijk verschil tussen twee begrippen.

Gezien het feit dat de meeste teksten niet vertaald worden in een bepaalde ontvangende cultuur, is deze "filterende" werking reeds een vorm van (niet-) vertaling en kenmerkend voor de in een cultuur overheersende canon en voor de openheid van die cultuur voor ontvangst van vreemde culturen. In deze opvatting van het systeem kan men (zijns ondanks) de verklaring plaatsen van Mounin, dat "filologie vertaling is", omdat het gaat om een vorm van verzorging van de tekst a posteriori en tegelijk voorbereiding van de eventuele uitgave in de vorm van een doeltekst (Mounin 1963: 242-243).

FREUD SIGMUND, Die Traumdeutung (1902),