"Die klar bedruckte Seite, der er im Traum gelesen, löste sich in ein Objekt auf, das seiner wachen Wahrnehmung erschien wie ein Stück eines reellen bedruckten Blattes, das man aus allzu großer Entfernung, um etwas deutlich auszunehmen, durch ein Löchelchen in einem Stück Papier ansieht."1
De duidelijk bedrukte bladzijde die hij in zijn droom had gelezen loste zich op tot een voorwerp dat aan zijn wakkere waarneming verscheen als een stuk van een echte bedrukte pagina, dat men wegens de te grote afstand om het te kunnen lezen als door een gaatje in een stuk papier ziet.
Zoeken door de hele tekst versus traditioneel zoeken. Wanneer men beschikt over een woordenboek in elektronische versie op CD-ROM, kan men op twee manieren zoeken: de traditionele, waarbij men uitgaat van de alfabetische lijst van lemmata in het woordenboek, en de volledige zoekactie, waarin men zoekt naar (het voorkomen van) een string (of een woord) in de hele tekst van het woordenboek, dus ook in de definities van andere lemmata dan het betreffende.
Ik geef meteen een voorbeeld. Laten we veronderstellen dat we als vertaler uit het Italiaans naar het Engels werken en een tekst moeten vertalen die de volgende zin bevat: "tanto va la gatta al lardo che ci lascia lo zampino"2. De vertaler probeert het woord ‘lardo’ te vinden in een Italiaans-Engels woordenboek. Met de traditionele zoekactie komt hij tot het volgende resultaat:
lardo
nm (alim)3
1 lard
palla di lardo [=spekbal] (fig) lard-bladder, tub of lard, mountain of flesh
nuotare nel lardo [=in het spek zwemmen] to live off the fat of the land
2 (= strutto [=reuzel]) lard, dripping.
Dit lemma helpt de vertaler niet echt, en hij gaat nu op zoek naar het woord ‘zampino’:
zampino
nm
1 (fig) claw, clutch, paw, hand
avere lo zampino dappertutto [lett.: overal de hand in hebben] to *have a finger in every pie; vedere lo zampino di qn in qs [= iemands hand in iets zien] to *see sb’s hand in st
chi ci ha messo lo zampino? [lett.: wie heeft daar de hand in gehad?] who has had a hand in it? qui c’è lo zampino del diavolo [= hier heeft de duivel de hand in gehad] the Devil has had a hand in this
2 (culin) trotter.
Ook dit lemma helpt de vertaler niet veel verder. Laten we nu kijken hoe het zoeken door de hele tekst in zijn werk gaat. De vertaler klikt op het zoekveld boven ‘eenvoudig zoeken’ en kiest in plaats van voor "eenvoudig zoeken" voor ‘compleet zoeken’, en in het veld ‘hele tekst’ typt hij het woord ‘zampino’. Het resultaat van de zoekactie bestaat uit 5 lemmata:
finger, hand, trotter, gatta, zampino.
Zoals men ziet zijn dit deels lemmata uit het Engels-Italiaanse deel en deels uit het Italiaans-Engelse deel. De vertaler valt meteen op dat voor hem vooral het lemma ‘gatta’ interessant moet zijn, omdat daar klaarblijkelijk zowel het woord ‘gatta’ als het woord ‘zampino’ in voorkomt. Als hij nu klikt op ‘gatta’, ziet hij het volgende:
gatta
nf (zool) cat, she-cat, female cat
una brutta gatta da pelare [lett.: een lelijke kat om te ontharen] a hard/a tough nut to crack
avere le proprie gatte da pelare [lett.: zijn eigen katten te ontharen hebben] to *have enough to worry about; comprare la gatta nel sacco [Ned.: een kat in de zak kopen] to *buy a pig in a poke; fare la gattina [lett.: voor poesje spelen] to *be kittenish, to play the kitten
qui gatta ci cova [lett.: ik zie de kat] I can smell a rat; tanto va la gatta al lardo che ci lascia lo zampino curiosity killed the cat, sooner or later you’ll get caught, a pitcher goes so often to the well that in the end it is broken; la gatta frettolosa fece i gattini ciechi [lett.: de haastige kat baarde blinde poesjes] more haste, less speed.
Uit het voorbeeld zien we heel goed hoe nuttig een zoekactie in de hele tekst kan zijn: het woordenboek op CD-Rom is niet alleen een foto van de papieren versie, maar wordt tot een elektronisch raadpleegbaar corpus.
Een ander element dat uit het voorbeeld naar voren komt is dat als de vertaler een keuze moet maken om het Italiaanse spreekwoord te kunnen vertalen en opteert voor de zin "a pitcher goes so often to the well that in the end it is broken", de betekenis sterk verandert, en dat in geval de context vraagt om een verwijzing naar poten, katten of spek, deze volledig verdwijnt.
We moeten verder beseffen dat het tweetalig woordenboek de keuze van de vertaling maakt, en wel in plaats van de vertaler, zonder uit te leggen hoe de subjectieve interpretatie van een woord door de auteur(s) van het woordenboek tot die vertaling heeft geleid. Ter verduidelijking nog een voorbeeld:
fortuna
nf [znw vr.]
1 (= sorte [lot]) fate, destiny, fortune
2 (= sorte favorevole [gunstig lot]) luck, (good) fortune;
(= successo [succes]) success, fortunes (pl)
3 (= ricchezza [rijkdom]) fortune, wealth;
(= grossa somma [grote som]) fortune, bomb, mint
4 (mar) gale, storm
fortune
1 U sorte, ventura, fato, caso, fortuna [lot, noodlot, toeval]
2 C al pl fortune, sorti, vicende [mv.: lotgevallen, belevenissen]
3 C (= wealth) fortuna, patrimonio, ricchezza [fortuin, vermogen, rijkdom]
4 S (= mint/bomb, fig) fortuna, grossa somma, capitale [fortuin, grote som, kapitaal]
De vertaler wordt dus gedwongen een van de interpretaties van de auteur van het woordenboek te aanvaarden, interpretaties die, zoals men ziet, van het ‘=’ teken zijn voorzien, alsof het zou gaan om equivalentie van bepaalde woorden (wat uiteraard niet het geval is). Als de vertaler zoekt naar een betekenis van fortune die niet samenvalt met ‘lot’ noch met het Engelse ‘wealth’, noch met ‘mint’, dan vindt hij bij dit lemma niets van zijn gading. Het tweetalig woordenboek geeft duidelijk geen interpretatie van de eerste graad (uitleg of parafrase), maar van de tweede, die veronderstelt dat men het woord heeft gelezen, een van de talloze interpretaties heeft uitgekozen en bovendien de interpretatie heeft geïnterpreteerd, – daarom noem ik die een interpretatie van de tweede graad – in de vorm van een vertaling.
Het verklarend handwoordenboek is heel anders, want al geeft het eveneens een interpretatie van de betekenis van het woord die uiteraard subjectief is, doet het dat zonder ‘equivalenten‘ of ‘synoniemen’ voor te stellen, of als het dit doet, dan laat het die vergezeld gaan van een verklaring of definitie. Laten we als voorbeeld kijken naar hetzelfde lemma in een verklarend handwoordenboek:
for[tune
