"Die speciale betovering die je alleen in boeken vindt en die in haar meest pure staat opgeroepen wordt in de eerste zinnen van het eerste hoofdstuk van zeer veel romans, gaat al snel verloren met het vorderen van het verhaal"¹.

Het interessantste aspect van Vygotskij´s werk voor ons die ons bezig houden met de waarneming van het woord en met het lezen als eerste fase van de interlinguïstiche vertaling, is misschien wel dat wat het zegt over de ontwikkeling van de waarneming van de betekenis.

De betekenis van een woord is, zoals we al hebben gezegd, het resultaat van de generalisering van een begrip, van de synthese van verschillende perceptieve ervaringen (waarnemingen dus): het gaat hier dan ook om een handeling op het niveau van de gedachte. Gedachten, woorden, betekenissen blijken nogal met elkaar verstrengeld, en het is misschien interessanter ze als een systeem te bestuderen dan te proberen de bouwstenen ervan te isoleren en verbeten de beperkingen ervan in kaart te brengen.

We hebben er opnieuw op gewezen dat er niet met begrippen kan worden gewerkt zonder dat de taal daarbij een rol speelt en dat er geen taal kan bestaan zonder een intensieve activiteit van ons denken. Maar het resultaat van deze intellectuele activiteit is nooit helemaal af, is nooit iets definitiefs. Juist door dit heen en weer pendelen tussen analyse en synthese, tussen waarneming en generalisering, is de betekenis een proces in voortdurende ontwikkeling.

Deze briljante gedachten van Vygotskij, die op een terrein liggen dat zo belangrijk is voor alle beschouwingen over vertalen, zouden alle semantische theorieën zoals die bestonden in de dertiger jaren van de vorige eeuw (Vygotskij stierf op 38-jarige leeftijd in 1934) en daarmee ook de vertaalkundige theorieën avant la lettre op hun kop hebben moeten zetten. Deze waren namelijk alle gebaseerd op het begrip van de statische betekenis en van de linguïstische equivalentie van betekenisdragers. Maar Vygotskij´s boek, dat postuum verscheen in 1934, werd reeds in 1936 verboden doordat het haaks stond op de manier van denken van het materialisme en op het mentalisme dat kenmerkend was voor de psychologie ten tijde van Stalin. (Het boek werd in 1956 onder Chroetsjov "gerehabiliteerd", in de periode van dooi die intrad na Stalins dood)³. Daardoor heeft Vygotskij´s leer twintig jaar lang uitsluitend semi-clandestien kunnen circuleren onder Sovjetrussische geleerden en heeft ze pas vanaf de zestiger jaren van de vorige eeuw in het Westen bekend gekregen.

De betekenissen van woorden zijn dynamische formaties die veranderen naarmate het individu en de verschillende manieren van functioneren van het denken zich ontwikkelen. De relatie tussen woord en gedachte is niet een ding, maar een proces, waarbinnen de veranderingen die zich voordoen beschouwd kunnen worden als "ontwikkeling van de functionele betekenis"⁴.

Om de dynamische relatie tussen denken, woord en betekenis te illustreren is het belangrijk een onderscheid te hanteren tussen de interne taal (die ook wel "endofasie" wordt genoemd), die tot onszelf is gericht, en de externe taal, de taal die we gewoonlijk "taal" noemen, die ertoe dient in contact te treden met andere mensen. Beide typen taal hebben, gezien hun functionele verschillen, een verschillende structuur. Het zijn twee aspecten, twee keerzijden van een zelfde soort vertaling: de externe taal is de vertaling van gedachten in woorden, terwijl de interne taal volgens Vygotskij, de vertaling van de woorden in gedachten is⁵.

Ofschoon tegenwoordig door de successievelijke ontwikkeling van het onderzoek kan worden aangenomen dat de interne taal los staat van de vertaling naar de verbale taal ¿ een taal op zich, die geen gebruik maakt van woorden, maar alleen van mentale eenheden van betekenis ¿ is Vygotskij´s idee voor ons toch van groot belang, omdat de vertaling van woorden in gedachten precies overeenkomt met datgene waaruit het lezen bestaat.

De interne taal wordt gekenmerkt door een extreme vorm van synthese, daar de "gesprekspartner" één enkele persoon is, en om die reden kan de interne taal de hele context waarin een bewering plaatsvindt als vanzelfsprekend aannemen. Ten dele geldt dit ook voor het externe mondelinge taalgebruik, waarbij de situatie waarin de gesprekspartners zich bevinden het mogelijk maakt om veel als vanzelfsprekend te veronderstellen. Als ik bijvoorbeeld in een naast een trottoir stilstaande auto zit en iemand in een andere auto vlakbij mij stilhoudt en aan me vraagt "Gaat u weg?", dan heb ik verder niets nodig om te begrijpen dat hij me vraagt of ik de plaats waar hij wil parkeren zal vrijmaken.

In de geschreven taal ontbreekt echter een aantal voor de communicatie belangrijke kenmerken: de intonatie, het timbre, de context van de omgeving. Daardoor kan alles wat de schrijver weglaat op een veel vrijere manier worden geïnterpreteerd door de lezer.

Zoals Vygotskij scherpzinnig opmerkt, reflecteert in een geschreven tekst "de ontwikkeling van de eerste kladversie tot en met de definitieve vorm die de tekst krijgt, ons mentale proces"⁶: en als we lezen, leggen we het omgekeerde traject af.

Bij de vertaling van een tekst in mentale taal moeten wij de betekenis omzetten in zin. Paulhan, die door Vygotskij wordt geciteerd, definieert de zin als "het geheel van alle psychische gebeurtenissen die door een woord worden opgeroepen in ons bewustzijn"⁷. De betekenis zou ¿ in deze visie ¿ slechts een van de gebieden van de zin zijn, namelijk het stabielste en meest precieze. Het woord ontleent zijn zin aan de context waarin het verschijnt; in verschillende contexten verandert het van betekenis.

In de volgende hoofdstukken zullen we een beetje afstand nemen van de meer psychologische aspecten van het lezen en beginnen te onderzoeken wat we kunnen verstaan onder het begrip "betekenis".

Bibliografische verwijzingen

CALVINO I. Se una notte d'inverno un viaggiatore, Torino, Einaudi, 1979 (Nederlandse uitgave: Als op een winternacht een reiziger, vert. door H. Vlot, Amsterdam, Bert Bakker 1982).

VYGOTSKIJ L.S. Pensiero e linguaggio. Ricerche psicologiche. [Gedachte en taalgebruik. Psychologisch onderzoek] Uitgegeven door Luciano Mecacci. Bari, Laterza, 1990. ISBN 88-420-3588-2. Eerste editie: Myshlenie I rech´. Psihologicheskie issledovanija. Moskvà-Leningrad, Gosudarstvennoe social´no-èkonomicheskoe izdatel´stvo, 1934.

VYGOTSKY L. S. Thought and Language. Uitgegeven door Eugenia Hanfmann en Gertrude Vakar. Cambridge (Massachusetts), MIT Press, 1965.