"Mein Sohn, du spielst, und dein Vater ist tot! Du spielst, du spielst, und dein Vater ist tot! Dein Vater ist tot ! Dein Vater ist tot! Du spielst,und dein Vater ist tot!"1
"Mijn zoon, jij speelt en je vader is dood! Jij speelt, jij speelt, en je vader is dood! Je vader is dood! Je vader is dood! Jij speelt, en je vader is dood!"
In de wiskunde bestaat een theorie die bekend staat als de "speltheorie". Ze valt onder die wetenschap omdat ze zich bezig houdt met de formalisering van de logische overgangen die tijdens het spel plaatsvinden. Al naar gelang bij het spel bepaalde soorten informatie een rol spelen (perfect/onvolmaakt, voltooid/onvoltooid) worden ze volgens de logica geclassificeerd.
Tot 1966 was het bij niemand opgekomen dat deze tak van de wiskunde en de logica iets te maken zou kunnen hebben met vertaalwetenschap. Overigens werd de vertaling beschouwd als deelgebied van de taalkunde en als zodanig gerekend tot de menswetenschappen, die helaas ook vandaag de dag nog veelal te streng worden gescheiden van de zogenaamde "exacte wetenschappen". Welbeschouwd is het echter bij vergelijking van een "menswetenschap" als de vertaalwetenschap en een "exacte discipline" als de geneeskunde moeilijk te zeggen dat een van beide een hogere graad van wetenschappelijkheid bezit dan de andere.
Op 11 oktober 1966, ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Roman Jakobson, hebben vele collega´s uit de hele wereld een bijdrage geleverd aan een feestbundel te zijner ere: die van
Om stap voor stap alle keuzes (beslissingen) in dit vertaalproces te illustreren, verdeelt Levý het in de volgende componenten:
situatie:
in het Engels bestaat geen woord dat precies overeenkomt met het Duitse woord "Mensch"; "person" komt er voor een deel mee overeen, maar valt onder een ander stijlregister. Twee Engelse woorden hebben een semantisch veld dat in zijn totaliteit ongeveer het semantisch veld van "Mensch" bestrijkt: dat zijn man en woman;
instructie 1:
het gaat er hier om de klasse van de mogelijke alternatieven te definiëren: in ons voorbeeld, een Engels woord te vinden dat de soort wezens aanduidt die wetenschappelijk aangeduid worden als homo sapiens;
paradigma:
deze component brengt ons direct terug naar Jakobson en zijn (11) betoog over de rechter en de linker hersenhelft, de syntagmatische en de paradigmatische as. In dit geval is het paradigma het geheel van woorden die, het ene als alternatief voor het andere, gebruikt kunnen of beter gezegd moeten worden als vertalingen van Mensch. Levý wijst twee mogelijke vertalingen aan: man, woman;
instructie 2:
deze fase dient ertoe de vertaler te begeleiden bij zijn keuze tussen de alternatieven. De keuze hangt altijd samen met de context en de co-tekst, en hangt in dit geval af van de hele tekst van het drama van Brecht. Beide alternatieven zijn geen equivalenten van elkaar, noch van het te vertalen woord. Dat betekent echter niet dat de keuze toevallig van aard is of kan zijn: ze wordt altijd opgelegd door de context.
Deze laatste verrichting laat de expertisesystemen die zijn ontworpen om de illusie te wekken dat met behulp van machines vertalingen kunnen worden gemaakt, op tilt slaan. Machines zijn namelijk niet in staat tot overwegingen die op de context gebaseerd zijn. Dit komt enerzijds doordat daartoe contextuele databases zouden moeten worden aangelegd waarbinnen de meest geschikte keuze kan worden gemaakt, en dat zou een gigantisch werk zijn, anderzijds doordat de logische synthese tussen een woord en zijn context moeilijk in formele termen te definiëren is. Levý zegt :
De interpretator moet kiezen uit een klasse van mogelijke betekenissen van het woord of het motief, uit verschillende opvattingen over een personage, de stijl of de filosofische ideeën van de auteur. De keuze is beperkter ("makkelijker") naarmate het aantal mogelijke alternatieven kleiner is of door de context wordt beperkt (Levý 1967: 1172).
Wat Levý op dit punt wil benadrukken, is dat een beslissing samen met alle daaropvolgende beslissingen een keten vormt, en tevens eens en voor altijd een reeks potentiële volgende beslissingen uitsluit. Als de vertaler in het gegeven voorbeeld kiest voor man of juist voor woman, dan bepaalt die keuze sommige gevolgen van grammaticale aard (bijvoorbeeld de vormen die geslachtsbepaald zijn) en interpretatieve vraagstukken die samenhangen met de poëtische inhoud van het hele werk.
Om deze redenen is vanuit de wiskundige speltheorie bekeken de vertaling een spel met complete informatie: "elke volgende zet wordt beïnvloed door de kennis van de voorafgaande beslissingen en door de situatie die hieruit is voortgekomen". Om het concreter te zeggen: de vertaling lijkt op een schaakpartij, niet op een spelletje kaarten. In het volgende schema, dat we direct uit het artikel overnemen, zien we in grafische vorm wat er gebeurt als gevolg van de beslissingsprocessen bij het vertalen.
Het punt in het schema hierboven van waaruit zich de ononderbroken en de onderbroken lijnen vertakken, komt overeen met het moment van een beslissing of vertaalkeuze. De ononderbroken lijnen geven de keuzes aan die nog mogelijk zijn na de laatst gemaakte keuze, terwijl de onderbroken lijnen staan voor de keuzes die na de gemaakte keuze niet meer mogelijk zijn.
De schematische voorstelling gaat altijd uit van keuzes tussen twee mogelijkheden, maar in de werkelijkheid van de vertaling zijn de keuzes niet altijd binair, maar hebben zij veel vaker betrekking op een zeer groot aantal alternatieven. Een grafische weergave van het procédé met vele alternatieven zou echter hoogst ingewikkeld worden.
Een van de mogelijkheden zou zijn – tenminste in theorie, want in de praktijk lijkt me dat erg moeilijk uit te voeren – rekening te houden met alle beslissingen die voortkomen uit een bepaalde keuze en vervolgens, uitgaande van de poëtica van de te vertalen tekst, te proberen een hiërarchische volgorde te bepalen van de elementen, al naar gelang hun belang, dat wil zeggen, een soort hiërarchie van een dominant en subdominanten. Elk van de keuzes en beslissingen die daaruit voortvloeien levert een andere "partij" op, die binnen de vertaalwereld "versie" wordt genoemd.
Levý ziet het vertaalproces als een opeenvolging van instructies voor definities en instructies voor selecties. De instructie voor de definitie (hieronder: definitionele instructie) levert een paradigma van mogelijke keuzes op, de instructie voor de selectie (selectieve instructie) brengt een keuze binnen het paradigma met zich mee.
In de volgende les zullen we zien wat voor consequenties zo´n systeem heeft bij de vertaalkeuze.
