Man würde offenbar in die Irre geführt, wenn man diese Zeichen nach ihrem Bilderwert anstatt nach ihrer Zeichenbeziehung lesen wollte.¹

Men zou zich duidelijk vergissen wanneer men deze tekens naar hun waarde als beeld in plaats van naar hun symbolische waarde wil lezen.

Alle tot nu toe beschreven benaderingen kunnen in wezen tot twee tegenovergestelde polen worden teruggebracht: die groep die een vast repertorium van problemen omvat dat altijd gebruikt moet worden, van wat voor aard de vertalingen ook zijn; en die groep die geheel gebaseerd is op de vertaalkundige analyse van de afzonderlijke tekst, en daaraan de kenmerken ontleen die men van geval tot geval wil onderzoeken. In les 32 van deel drie van de cursus hebben we gezien dat beide benaderingen hun voor- en nadelen hebben en dat het mogelijk is een synthetisch model te bereiken dat aan de voordelen van beide systemen recht doet.

De categorieën 6 tot en met 8 zijn daarentegen generiek van aard. Hierin moet men het gebruik van woordenschat, syntaxis en metriek vergelijken met het standaardgebruik. Deze drie categorieën zouden we ‘categorieën van de markering’ kunnen noemen, met dien verstande dat ze ertoe dienen afwijkingen – van de kant van de vertaler – ten opzichte van de keuzen van de auteur te registreren. Deze afwijkingen kunnen in beide richtingen optreden. Zo kan het gemarkeerd gebruik van een woord in de brontekst worden weergegeven door middel van een niet gemarkeerd gebruik van dat woord in de doeltekst, of een niet gemarkeerd gebruik van een woord in de brontekst juist worden weergegeven met een gemarkeerd gebruik in de doeltekst. Deze mogelijkheden bestaan natuurlijk naast de mogelijkheid dat de weergave in de doeltekst wel overeenkomt met het al dan niet gemarkeerde karakter van de brontekst.

De negende categorie omvat alle niet-binaire opposities, dat wil zeggen, alle veranderingen die kunnen leiden tot talrijke, soms oneindige reeksen alternatieven, maar in elk geval tot meer dan twee mogelijkheden. Hieronder vallen weglatingen, toevoegingen, radicale betekenisveranderingen, en veranderingen van de grammaticale categorie.

Een vertaling van

Op de tafel stond een fles wijn.

naar

Op de tafel stond een karaf wijn.

die onder de radicale betekenisveranderingen valt, kan niet worden gereduceerd tot een binaire tegenstelling, want als alternatief voor ‘fles’ kunnen behalve ‘karaf’ nog tientallen alternatieven worden bedacht en aangevoerd. De willekeurigheid van de veranderingen genereert een oneindige hoeveelheid mogelijkheden (‘Op de tafel stond een flesje/mandfles/glas/magnum/pak… wijn’).

Ook de verandering die wordt voortgebracht door

Op de tafel zou een fles wijn staan.

levert talrijke potentiële en al even willekeurige alternatieven op:

Op de tafel zou een fles wijn staan.

Op de tafel staat een fles wijn.

Op de tafel zal een fles wijn staan.

...

die het onmogelijk maken deze veranderingen in een binair systeem te plaatsen. En hetzelfde kan men uiteraard zeggen over toevoegingen en weglatingen.

Men zal kunnen zien dat de veranderingen die behoren tot de negende categorie die veranderingen vormen die de aspirant-vertalers (tijdens hun opleiding of vorming) en beginnende vertalers het meest zullen interesseren. Bij de studie, en vooral wanneer men even geen rekening houdt met eventuele cursussen literair vertalen, worden de elementen van de negende categorie gewoonlijk beschouwd als van afdoende gewicht om vertalingen te beoordelen, omdat de studenten nog niet genoeg in staat zijn om teksten te vertalen die een zodanige deskundigheid vereisen dat men ook aan de eerste acht categorieën veranderingen aandacht kan schenken.

Ik heb dit model van vertaalkritiek bewust aan het eind van dit vijfde en laatste deel van deze vertaalcursus geplaatst, in de hoop dat het een bijdrage kan leveren aan het debat op dit nog grotendeels onontgonnen gebied. Het is mijn ambitie om de theorie en de praktijk met elkaar te verenigen door verschillende benaderingen die tot nu toe parallel maar ver uiteen liepen, met elkaar te verzoenen:

• de waardering van vertalingen in het bedrijfsleven
• de waardering van vertalingen in het uitgeverijwezen
• de waardering van vertalingen tijdens de opleiding en training van vertalers
• de waardering van vertalingen in de vertaalkritiek

Naar mijn mening is een schema nodig waarop kan worden teruggegrepen en dat ons in staat stelt de descriptieve benadering van de vertaalwetenschap te verzoenen met de vertaalkritiek en de waardering ervan in de beschreven contexten. Hiermee kan de tegenstrijdigheid tussen een puur descriptieve benadering en de noodzaak om tot een waardering te komen worden overwonnen.

Ik dank de Logos-groep, en met name zijn leider en inspirator Rodrigo Vergara, dat ik de mogelijkheid heb gekregen om deze vertaalcursus te kunnen schrijven en redigeren, en wel met een zeer grote vrijheid. Dit werk heeft mij een enorme voldoening geschonken, zowel in termen van succes bij het publiek als door de nieuwe menselijke contacten die eruit zijn voortgekomen. Zoals alle werken, maar in het bijzonder werken van telematische aard, kan het vooral worden verbeterd met steun van u, de lezers. Daarop wacht ik vol vertrouwen.²

FREUD SIGMUND, Die Traumdeutung (1902),