"mit einem langen Brief, der Instruktionen darüber enthielt, wie die Mutter es lesen solle: erst in einem Zug, um einen allgemeinen Eindruck zu gewinnen, dann aber ein zweitesmal, stückweise, mit einem Bleistift in der Hand, um zu den Einzelheiten kritisch Stellung zu nehmen und mir darüber zu berichten."¹

"met een lange brief, die instructies bevatte over hoe mijn moeder het moest lezen: eerst in één ruk om een algemene indruk te krijgen, dan echter een tweede keer, stukje voor stukje, met een potlood in de hand om kritische opmerkingen te maken over details en mij daarover te schrijven."

We hebben reeds in een voorgaande les van dit deel van de cursus gezien wat de rol van de noten van de vertaler kan zijn in een vertaalstrategie in haar totaliteit. In deze les zullen we echter tot in details onderzoeken welke gedaante die noten horen te krijgen in het licht van de bestaande internationale regelgeving.

Noten bij een tekst hebben het doel om aanvullende informatie te verschaffen die, in geval ze binnen in de tekst zou worden geplaatst, aan die tekst een vervormde of moeilijk te lezen gedaante zouden geven. Noten geven aan dat een lineaire tekst ernaar streeft om een hypertekst te zijn. Een hypertekst kan namelijk worden beschouwd als een lineaire tekst die is voorzien van talrijke verwijzingen of noten, die niet beperkt blijven tot de doodlopende steeg onderaan de bladzijde, maar zich blijven verstrengelen met andere teksten en nieuwe verwijzingen naar overige delen van de tekst.

Als men daarom enerzijds de aanbeveling kan begrijpen om korte, beknopte en essentiële noten te schrijven, kan men anderzijds ook aan deze wenk denken als aan iets achterhaalds, als iets dat stamt uit de tijd toen de lectuur "in dwarsrichting" zoals een hypertekst mogelijk maakt, gold als iets verbodens en negatiefs, terwijl tegenwoordig, nu we dagelijks te maken krijgen met de hypertekst bij uitstek die het internet vormt, dit een natuurlijke gebruiksmogelijkheid toeschijnt.

Noten kunnen in twee grote categorieën worden verdeeld: bibliografische en verklarende noten. Om met de bibliografische noten te beginnen, de ISO 2384-norm voor vertalingen bevat een paragraaf over noten van de vertaler, waarin het volgende wordt gesteld:

De aanbeveling van het ISO is dus de gegevens in de originele taal te bewaren. Vertaling wordt slechts als mogelijkheid gegeven, niet als noodzaak, waarbij in elk geval wordt aanbevolen de gegevens van het origineel te bewaren. Dit is van fundamenteel belang, daar, indien men overging tot vertaling van de bibliografische gegevens, de lezer niet meer in staat zou zijn om te begrijpen naar welk werk wordt verwezen.²

Maar afgezien van het bijwerken van de bibliografische gegevens, kan de vertaler en moet hij zelfs in bepaalde gevallen, tussen beide komen met eigen verklarende (dus geen bibliografische) noten. De ISO-norm zegt hier het volgende over:

Het is belangrijk dat de noten van de vertaler worden onderscheiden van die van de auteur of in elk geval van die van de oorspronkelijke uitgave. Daartoe is het altijd noodzakelijk aan te geven dat het gaat om een noot van de vertaler. Dat past trouwens ook in de aanbeveling voor in een tekst aangebrachte wijzigingen: elke toevoeging of inkorting door de vertaler moet worden aangegeven, en op de pagina van het copyright moet worden vermeld of het gaat om een volledige of gedeeltelijke (ingekorte) vertaling.

Met de meest gebruikelijke tekstverwerkers, zoals Word, kunnen voor hetzelfde document onafhankelijk van elkaar voetnoten en eindnoten worden aangemaakt. Dit stelt ons in staat om de voetnoten op de ene wijze nummers te geven en tegelijkertijd, los daarvan, een andere nummering voor eindnoten aan te houden. Dit is erg prettig voor vertalers. Het komt namelijk zeer weinig voor dat auteurs gebruik maken van een verklarende voetnoot. Als een auteur iets moet uitleggen, kan hij alles in de tekst integreren. Vaker zal de auteur juist in eindnoten aanvullende redeneringen of secundaire informatie geven, die niet tot de doorsnee lezer is gericht, maar slechts tot diegene die zich graag nader in een bepaald onderwerp verdiept.

In dat geval verdient het naar mijn mening aanbeveling de nummering van de oorspronkelijke noten intact te laten, en een nieuwe nummering te creëren voor de voetnoten van de vertaler onderaan de pagina.

De plaats onderaan de bladzijde is dan ook de ideale plek voor noten van een vertaler: als ze er zijn, betekent dit dat ze onmisbaar zijn voor voortzetting van de lectuur, en het zou dus geen zin hebben de lezer te dwingen om aan het eind van de tekst informatie te gaan opzoeken die noodzakelijk is om de draad van het betoog te kunnen volgen. Als de vertaler bovendien beoogt in het metatekstueel apparaat opmerkingen te plaatsen die verder gaan dan het strikt voor het lezen noodzakelijke, dan kan hij die invoegen in een ander deel van het apparaat, bijvoorbeeld in het nawoord.

Deze interpretatie van voetnoten, die worden beschouwd als beknopt en essentieel van aard, wordt ook door Amerikaanse normen bevestigd. (Deze staan, anders dan de internationale ISO-normen, op internet en zijn kosteloos te raadplegen, wat getuigt van beschaving en intelligentie: immers zelfs zó worden vele normen al nauwelijks nagevolgd. Hoe kan de ISO verlangen dat een instelling of persoon ze naleeft, als ze eerst tegen veel geld moeten worden aangeschaft?)

De tekens die in de tekst een noot aangeven zijn in kleinere cijfers of karakters gezet en staan rechtsboven het laatste woord van het tekstdeel waarbij ze horen (in superscript). Voor wat citaten betreft, moet de verwijzing naar de noot meteen na de aanhalingstekens worden geplaatst (als het gaat om een kort citaat) of meteen na het laatste woord van een in kleiner corps gezet lang citaat.

De noten van de vertaler vormen een der schaarse momenten waarop het werk van deze tweede auteur van de tekst zichtbaar wordt. Bijgevolg hebben alle vertaalstrategieën die uitgaan (of misschien zou ik moeten zeggen "uitgingen", in de hoop dat het verschijnsel geheel tot het verleden behoort) van de onzichtbaarheid van de vertaler - de presentatie van de vertaalde tekst als originele tekst - geen noten van de vertaler. Om deze reden worden noten van de vertaler soms gezien als een moment waarop een rol wordt bevestigd die niet meer wil worden weggedrukt in de bezemkast van de uitgevers, of achter de gordijnen van de ramen van de studeerkamers en de huizen waar de vertalingen tot stand komen, op alle uren van de dag en de nacht, in stilte, zonder eigen mening.